معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تعزیه در لغت به مفهوم عزاداری است؛ اما در اصطلاح به نوعی از نمایش گفته می‌شود که با استفاده از حرکت، موسیقی و آواز و صحنه‌آرایی به نمایش واقعۀ کربلا و حوادث قبل و بعد از آن می‌پردازد. از آنجا که در طول حیات تعزیه، به مضامین و قصصی برخورد می‌کنیم که با مفهوم عزاداری و ذکر مصیبت اولیای دین فاصله دارد؛ بنابراین برخی از ادبا و فضلا عنوان شبیه‌خوانی را بدان اطلاق نمودند که با مفهوم نمایش و نمایش‌دادن سنخیت دارد.

نویسندگان تاریخ نمایش در ایران باور دارندد مراسم عزاداری عمومی و رسمی برای امام حسین (ع) از دورۀ معزالدوله شروع شد. «در دهۀ محرم این سال (352) معزالدولۀ دیلمی به مردم دستور داد برای حسین بن علی دکان‌هایشان را ببندند و بازارها را تعطیل کنند و خریدوفروش نکنند و نوحه بخوانند و جامه‌های خشن و سیاه بپوشند و زنان موی پریشان و روی سیاه کرده و جامه چاک زده، نوحه بخوانند و در شهر بگردند و سیلی به صورت بزنند و مردم چنین کردند».

این کتاب در دوازده فصل به تاریخچه و مبانی تعزیه پرداخته است. در بخش اول تعریفی از تعزیه و پیدایش آن به دست داده شده و سپس دربارۀ دسته‌جات عزاداری و نمونه‌های شکل‌گیری مطالبی بیان شده است. در ادامه این بخش تاریخچۀ تعزیه‌خوانی و تحول آن از اولین دوره‌ها تا دورۀ قاجار بررسی شده است.

در بخش دوم انواع و اقسام تعزیه تبیین شده است. نویسنده در این بخش تعزیه را بر اساس موضوع، مضمون و ساختار تقسیم‌بندی کرده و اقسام آن را بیان کرده است.

در خصوص منابع تاریخی مجالس تعزیه نظرات متفاوت است؛ برخی به‌تنهایی روضةالهدا را منبع اصلی می‌دانند و برخی مقاتل دیگر را. در بخش سوم منابع تاریخی و مکتوب قصص تعزیه تبیین شده است. و در بخش چهارم منابع ادبی و نمایشی شبیه‌نامه‌ها بررسی شده است.

بخش پنجم اختصاص دارد به ارزش ادبی اشعار تعزیه. زبان تعزیه شعر است و بیشتر اشعار تعزیه از نوع شعر عروضی رسمی هستند. در مواردی نیز شاعران تعزیه از اوزان شعر غیررسمی و کلام منظوم یا موزون استفاده کرده‌اند؛ مانند برخی نوحه‌ها، پیش‌خوانی‌ها، بحر طویل‌های عامیانه و چهارپاره‌ها. بیشتر شعرهای تعزیه از لحاظ زبان و بیان ساده و روشن و بی‌تکلف و تا اندازه‌ای درخور فهم عامه‌اند. واژه‌هایی که در آن به کار می‌روند، غالباً ترکیبی از لغات رایج و معمول زبان گفتاری و کلمات ادبی هستند. کلمۀ شکسته و عوامانه در تعزیه کاربرد ندارد.

تعزیه از دیرباز (بدو پیدایش و شکل‌گیری) تا به امروز به منظور بردن اجر و ثواب اخروی برگزار می‌کنند؛ چراکه در احادیث منقول از شیعه مکرر بر ثواب گریستن بر مصائب ائمه تأکید شده است. فلسفۀ تعزیه و فلسفه در تعزیه دو مقولۀ جداگانه‌اند که در بخش ششم به آن پرداخته شده است. در واقع چگونگی و چیستی اندیشه‌های فلسفی و عرفانی راه‌یافته به تعزیه و این قبیل موارد در این بخش بررسی شده است.

در بخش هفتم اشخاص و مخلوقات بازی در تعزیه بررسی شده است. شخص بازی در اصطلاح کسی است که در عرصۀ نمایش برای انجام عملی یا گفتن حرفی حضور پیدا می‌کند. این تعریف در قلمرو نمایش‌های آئینی از جمله تعزیه فراتر از مقصود فوق رفته، شامل کلیۀ مخلوقاتی می‌شود که در مجالس هنر شبیه‌خوانی و نسخ تعزیه به حرف درمی‌آیند.

بخش هشتم اختصاص به اجراکنندگان تعزیه دارد. یک مجلس تعزیه با مشارکت و همکاری جمعی مرکب از یک نفر شبیه‌گردان، چند نسخه‌خوان و نوازندگان طبل و شیپور به اجرا درمی‌آید. شبیه‌گردان (معین البکا) شبیه‌خوانی است کهنه‌کار که به دلیل تجربۀ طولانی به تمامی دقاق و ظرایف هنر تعزیه اعم از نسخه‌شناسی، موسیقی و آداب اجرای مجالس گوناگون واقف و صاحب‌نظر است.

تعزیه هم قسمی تئاتر است و تئاتر یک‌سره قرارداد است؛ یعنی تظاهر و وانمودسازی و پذیرفت پندار به جای واقعیت. شبیه‌خوانی از جمله نمایش‌هایی است که اصل نمایش‌دادن به مفهوم مطلق کلمه در آن یک اصل اساسی و کلی است. به همین جهت خیال و خیال‌پردازی در اینگونه از نمایش اهمیت ویژه‌ای دارد. قراردادهای اجرا در بخش نهم بررسی شده است.

شیوۀ گفتار در شبیه‌خوانی موضوعی است که در بخش دهم بدان پرداخته شده است. شیوه گفتار به سه شیوه است: تک‌خوانی یا تک‌گویی، مفاوضه یا گفتگو میان دو یا چند تن و هم‌خوانی یا هم‌سرایی.

یکی از ارکان مهم و جدایی‌ناپذیر تعزیه، موسیقی است. موسیقی تعزیه را از لحاظ کلی می‌توان به دو بخش موسیقی آوازی یا گفتاری و موسیقی‌سازی تقسیم نمود. موسیقی آوازی مهم‌ترین بخش تعزیه است که ویژۀ اولیاخوانان و شبیه فرشتگان و جنیان و اشخاص میانه‌حال مانند خطیب و قاصد و فرنگی است. بخش یازدهم اختصاص دارد به موسیقی در تعزیه.

روایت یکی از عناصر نمایش است که در بعضی از نمایش‌نامه‌ها و گونه‌های نمایشی، جنبۀ خبررسانی و ارائۀ اطلاعات به خواننده یا تماشاگر را دارد و در برخی دیگر جایگاه و اهمیت خاصی پیدا کرده است؛ به گونه‌ای که در جای‌جای نمایش جلوه‌های مختلف روایت دیده می‌شود. روایت در قلمرو هنر شبیه‌خوانی از زبان سه گروه یعنی شبیه‌نامه‌نویس، اشخاص و مخلوقات بازی و شبیه‌خوان می‌خوانیم یا می‌شنویم. در بخش پایانی کتاب دربارۀ تعزیه و تئاتر روایی سخن گفته شده است.

در ضمیمۀ کتاب هم مجلس شبیه آزمون سیاوش آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: تاریخچۀ تعزیه

بخش دوم: انواع و اقسام تعزیه

بخش سوم: قلمرو و قصص و مضامین شبیه‌خوانی

بخش چهارم: منابع ادبی و نمایشی شبیه‌نامه‌ها

بخش پنجم: ارزش ادبی اشعار تعزیه

بخش ششم: فلسفه، عرفان و اسطوره در تعزیه

بخش هفتم: اشخاص و مخلوقات بازی در تعزیه

بخش هشتم: اجراکنندگان تعزیه

بخش نهم: قراردادهای اجرا

بخش دهم: شیوه گفتار در شبیه‌خوانی

بخش یازدهم: موسیقی در تعزیه

بخش دوازدهم: تعزیه و تئاتر روایی

ضمیمه: مجلس شبیه آزمون سیاوش