معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در ورای روندهای جاری جامعۀ ما و قوانین حاکم بر آن، آیین‌ها و نهادهای دیرینه‌ای در کاراند که نقشی اساسی در طرز کار آن روندها و قوانین دارند. آیین‌ها شکل جاافتادۀ قوانین و عادت‌اند و نهادها دستگاه کاربری و اجرای آنها. هیچ جامعه‌ای خالی از آیین‌ها و نهادهای بومی وفق رویه‌ها و رفتارهای ویژه خود نیست. آیین‌ها و نهادهای اجتماعی که خود شکل‌یافته از هنجارهای مجود جامعه‌اند، به نوبۀ خود رویه‌گذار روندهای جدید برای آیندۀ همان جامعه می‌گردند. هیچ جامعه‌ای بدون بازشناسی و بازپروری نهادهای خود، به صرف تغییر مقررات یا انقلاب سیاسی، قادر به تحول در ساختار روابط اجتماعی خویش نیست. قوانین به آسانی به روی کاغذ بلااجرا می‌مانند، تنها کارکرد آیین‌ها و موازنۀ نهادها می‌توانند میزان پذیرفته شدن و جاافتادن قوانین را تعیین کنند.

آیین‌ها و نهادهای سنتی نقش بزرگی در دگرگشت‌های جامعۀ ما داشته و دارند. بازشناختن آنها و بهره‌‌گرفتن از ظرفیت و توان حرکت برانگیزشان از دیرباز بر صاحب‌نظران ما آشکار بوده است. اما آیین‌ها و نهادها مانند هر پدیدۀ اجتماعی دیگر در گذر زمان خود نیز دچار تغییر می‌گردند. این تغییر گاه در جهت فرسایش و ناکارآیی نهاد است مثل سازمان فتوت و جوانمردی که در عصر کنونی ظاهراً هویتی جز مستهلک شدن در نهادها و سازمان‌های دیگر ندارند. گاه خود نهاد مبدل به قدرت حاکمه می‌شود مانند همین سازمان فتوت در دورۀ صفاریان و سربداران.

این کتاب شامل شانزده مقاله است که در سه بخش نهادهای سنتی، آیین‌های بومی ایران و بازتاب آنها در ادبیات فارسی عرضه می‌گردد. در بخش اول، سه مقاله نخستین مسائلی چون خاستگاه قدرت و عناصر سازندۀ اقتدار در اسلام و سپس چگونگی شکل‌گیری نهاد مرجعیت تقلید در جامعۀ مذهبی شیعه را مشخصاً مطرح می‌نمایند. پنچ مقالۀ بعدی از تجربۀ دموکراسی در خاورمیانه و امکان به‌کارگرفتن نهاد در این تجربه و بازشناسی مفاهیم دادرسی، جهاد و حقوق بشر در اسلام گفتگو می‌کنند و در این راستا، تلقی اندیش‌گران مسلمان از اصول حقوق بشر، مفهوم جهاد و چگونگی دادرسی در اسلام را بررسی می‌نمایند. در پیدایش و رشد اقتدار و نهادهای مزبور، چند رشته آیین و آداب بومی و سنتی در کار بوده‌اند که بررسی آنها در بخش دوم شامل پنج مقاله انجام می‌گیرد. در این مقالات، آیین‌ رفاقت و همبستگی جوانمردان که در دوره‌هایی منجر به تشکیل سازمان فتوت گردیده و بازماندۀ آن به صورت گروه‌های پراکندۀ  شهری جاهل‌ها و لوطی‌ها که در رویدادهای سیاسی این زمان هم نقش مؤثری داشته‌اند، بررسی می‌شوند. سپس از شعائر و آداب عامه‌پسند شیعه که رواج آن پس از عصر صفوی موجب تقویت پایه‌های اقتصادی و اجتماعی بازار ـ مسجد گردید، گفتگو می‌شود. آنگاه به علت بی‌قانونی در ایران، کارکرد منفی برخی از نهادهای شهری، و سرانجام چگونگی زوال قدرت اجرایی دولت دکتر مصدق بررسی می‌شود.

بخش سوم این مجموعه حاوی سه مقاله است که در آنها گوشه‌هایی از حضور سنت در زبان و فرهنگ فارسی بازگفته می‌شود. علت گنجاندن آنها در این مجموعه نقشی است که فرهنگ در بازپروری احساسات و آیین‌های ما دارد. بسیاری از برساخته‌های اجتماعی ما اولین بازتاب خود را در فرهنگ و زبان فارسی می‌یابند. مثلاً احساس معنویت و دلبستگی روحی که زمینه‌ساز رشد نهاد روحانیت دینی (اعم از عارفانه و فقیهانه) بوده است، در کارکردهای گروه‌های دیگر جامعۀ ما نیز دیده می‌شوند. یادآوری عهدهای آشنا یکی از جانمایه‌هایی است که مرز مشترک در توصیف زیبایی در سروده‌های حافظ و نوشته‌های صادق هدایت می‌یابند. یکی از راهکارهای سنت یادآوری عهدهای آشناست. می‌دانیم که سنت فضایی دل آشنا پدید می‌آورد که کاربرد جمعی نهاد را افزایش می‌دهد. در همین راستا از شیوۀ طنز دهخدا با دین‌ورزان عصر قاجار سخن رفته است. در این فصل خواهیم دید که دهخدا در نوشتن چرند پرند بیش از هر چیز درگیر مدرن‌گرایی و القای فکر تجدد به خوانندگانش بوده است. مقالۀ آخر نگاهی است به تاریخچۀ تحول زبان نوشتاری «از سخن پارسی به زبان کارکردی امروز» در اینجا راه دشواری که نثر فارسی در معناآفرینی و زبان‌آوری‌ آنها پیمود، مورد بازبینی قرار می‌گیرد.

گفتنی است به استثنای دو فصل «خاستگاه قدرت در اسلام» و «نقش نیروی شهری داش‌ها و جاهل‌ها در دو رویداد 28 مرداد و 15 خرداد» مضمون فصول دیگر به صورت مقاله طی سالیان گذشته در فصل‌نامه‌های ایران‌نامه، ایران‌شناسی، دفتر هنر، نگاه نو و نقد و بررسی کتاب منتشر شده‌اند و اکنون با بازنگری کلی در این مجموعه گرد هم آمده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

* بخش یکم: شناخت نهادهای سنتی

1. خاستگاه قدرت در اسلام

2. عرف و شوکت: دو شاخص حکومت در تاریخ اسلام

3. نقش تنش‌های مذهبی در شکل‌گیری نهاد مرجع تقلید

4. نهادهای سنتی در خدمت دموکراسی

5. تجربۀ دموکراسی در کشورهای خاورمیانه

6. سیری در تطور نهاد دادرسی در اسلام

7. مسئلۀ حقوق بشر در اسلام

8. بازشناسی مفهوم جهاد

* بخش دوم: آیین‌های بومی ایران

9. آیین رفاقت و همبستگی اجتماعی در میان اهل فتوت و جوانمردی

10. نقش شعائر و آداب عامه‌پسند در جامعه: رویکرد علمای شیعه به مناسک زیارت و عزاداری

11. علت بی‌قانونی در ایران

12. نقش نیروی شهری داش‌ها و جاهل‌ها در دو رویداد 28 مرداد 32 و 15 خرداد 42

13. چگونگی زوال قدرت اجرایی دولت دکتر مصدق در بامداد 28 مرداد

* بخش سوم: بازتاب سنت و معنویت در ادبیات

14. یادآوری عهدهای آشنا در ذهن و زبان حافظ و صادق هدایت

15. شیوۀ طنز دهخدا با دین‌ورزان عصر قاجار

16. از سخن پارسی تا زبان کارکردی امروز

نمایه