معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

زنده‌یاد دکتر قیصر امین‌پور (2 اردیبهشت 1338 گتوند خوزستان ـ 8 آبان 1386 تهران)، عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی از پیش‌آهنگان و سرآمدن شعر روزگار پس از انقلاب اسلامی بود که هر چند سالیان زندگانی پربارش به نیم‌سده نرسید و با دریغ نزدیک به یک دهۀ پایانی زندگی را در رنج تاب‌سوز بیماری گذراند، توانست در درازنای نزدیک به 30 سال سخنوری (1386ـ1357) خوانندگان بسیاری را به سوی هنر خویش بکشد. امین‌پور میان پژوهشگران بیشتر به شاعری شناخته می‌شود، اما افزون بر آن ترانه‌سرا، نویسنده، پژوهشگر، سردبیر و روزنامه‌نگار نیز بود.

در این کتاب تلاش شده با ارزیابی چند سویۀ کارنامه ترانه‌سرایی قیصر زیروبم کار وی نشان داده شود و برای آنکه جایگاه وی به درستی میان سرایندگان روزگار آشکار شود؛ در آغاز به بررسی کوتاه و فشردۀ پیشینۀ ترانه‌سرایی پرداخته شده و سپس از سبک‌شناسی سروده های قیصر بیان شده است و در پایان شیوۀ او با چند سرایندۀ دیگر سنجیده شده است. در بخش پایانی از تصنیف‌ها و آوازهای شعر قیصر آورده شده است.

هدف نویسنده در فصل «نیم‌نگاهی به ترانه‌سرایی پیش از قیصر»  نه سبک‌شناسی کار ترانه‌سرایان روزگار که به دست دادن نمایی از کارنامۀ پربرگ آنان است تا با شناخت ویژگی‌های سراسری، زمینه‌ای را که به پیدایش شیوۀ  سرایندگی قیصر امین‌پور انجامیده یا خواه‌ناخواه بر او اثر نهاده است بهتر بشناسیم و بتوان پس از بررسی سبک‌شناسی ترانه‌های قیصر، جایگاه او میان سرایندگان آشکار شود.

در فصل «قیصر امین‌پور در یک نگاه» چنین آمده است: «قیصر امین‌پور شاعری شناخته شده بود که به سراغ ترانه‌سرایی رفت و او را «شاعر ترانه‌سرا» می‌دانند. نه «ترانه‌سرای شاعر». جستن همسانی و همسویی میان شعرها و ترانه‌های چنین هنرمندانی، جستجویی بی‌راه نیست و شناخت شیوۀ سرایندگان در هر یک از دو شاخه به شناخت کار ایشان در شاخۀ دیگر کمک می‌کند». در این فصل زندگی‌نامۀ قیصر همراه با نگاهی به پیوند شعر او با زندگی‌اش به رشتۀ نگارش در آمده است و بعد به بررسی کوتاه و فشردۀ شیوۀ شاعری او در هشت بخش پرداخته شده که عبارتند از: 1. اندیشه، 2. زبان و واژه‌ها، 3. قالب‌ها، 4. موسیقی بیرونی، 5. موسیقی درونی، 6. موسیقی کناری، 7. صور خیال، 8. بدیع معنوی.

در فصل سوم به ترانه‌های قیصر امین‌پور پرداخته شده است. با نگاهی به کارنامۀ سه دهه شاعری قیصر (1386ـ1357) گزیده‌گویی و ارج نهادن وی به زبان ساده و روان، موسیقی شعر و آرایه‌ها را از دید ادبی و نگاه انسانی‌اش به پدیده‌ها و رویداد‌ها، پاسداری از ارزش‌های معنوی و آرمان‌های دینی را از دید اندیشگی آشکارا درمی‌یابیم. همین ویژگی را در کارنامۀ هشت‌سالۀ ترانه‌سرایی او (1381ـ1374) که دارای 21 ترانه است می‌بینیم.

هدف نویسنده در فصل چهارم شناخت اندیشه‌های قیصر (سطح فکری از سطوح سه‌گانۀ سبک‌شناسی) در ترانه‌هایش است و در بخش‌های جداگانه نشان داده شده که زبان شیوا، رسا، ساده و روان قیصر که در عین ادبی بودن، از پیچیدگی و دشواری به دور است پرداخته است و همچنین صور خیال و آرایه‌پردازی‌های ادبی وی در اثر گذاری سخنش چه نقشی داشته است.

در فصل پنجم سطح زبانی ترانه‌سرایی قیصر امین‌پور بررسی شده است. سطح زبانی یکی از سطوح سه‌گانۀ سبک‌شناسی است که خود دارای سه شاخۀ «آوایی»، «واژگانی» و «دستوری» است. ترانه اثری شنیداری است و هر چند ساده و روان بودن زبان آن از دید واژگانی و دستوری شایسته و حتی بایسته است، سطح آوایی در آن برجستگی و اثرگذاری ویژه‌ای دارد. در این بخش شاخۀ آوایی به گونۀ گسترده و با پرداختن به زیرشاخه‌های سه‌گانۀ آن، «موسیقی بیرونی»، «موسیقی درونی» (آرایه‌های بدیع لفظی در سه روش تسجیع، تجنیس و تکرار) و «موسیقی کناری» (قافیه و ردیف) مورد بررسی قرار گرفته است.

صور خیال و بدیع معنوی در ترانه‌های قیصر در فصل ششم بررسی شده است. هرچند شاعرانگی و زیبایی هر متن ادبی تا اندازه‌ای چشمگیر در گرو صور خیال است، در ترانه که یک اثر ادبی شنیداری است، به‌کارگیری گستردۀ تشبیهات و استعارات می‌تواند مایۀ پیچیدگی سخن و در پی آن کم‌اثرشدن ترانه شود؛ زیرا شنونده جای درنگ چندانی برای دریافت معانی ندارد.

در فصل‌های پیشین چندوچون کار ترانه‌سرایی قیصر امین‌پور با بررسی سبک‌شناسانۀ سطوح فکری، زبانی و ادبی سروده‌هایش نشان داده شده؛ اما در فصل هفتم کوشیده شده با سنجشی چندسویه نقش قیصر در پیشرفت ترانه‌سرایی و جایگاهش میان سرایندگان روزگار روشن شود. در این بخش به بررسی ده آهنگ با ترانۀ قیصر پرداخته شده که پیش‌تر با سخن سه سرایندۀ دیگر منتشر شده‌اند: رحیم معینی کرمانشاهی، ابراهیم صفایی و لعبت والا. سبک‌شناسی تطبیقی ترانه‌های این سه سراینده با سروده‌های قیصر، توانایی‌ها، کاستی‌ها و ویژگی‌های کار هر یک را آشکار می‌کند و در هر ترانه چندوچون سازگاری و ناسازگاری شیوۀ دو سخنور روشن می‌شود. پیش از بررسی سروده‌ها و در آغاز هر یک از سه بخش این فصل، کوتاه و گذرا از زندگی و کارنامۀ ادبی و هنری سه ترانه‌سرا یاد شده و سپس ترانه‌ها با یکدیگر سنجیده شده‌اند.

ساختن موسیقی آوازی دارای دو روش پرکاربرد است. در فصل پایانی برای آنکه در زمینۀ پیوند سروده‌های قیصر با موسیقی آوازی ناگفته‌ای برجای نماند، به آن دسته از موسیقی‌های آوازی پرداخته شده که با شعرهای امین‌پور به شیوۀ وارونۀ روش یادشده در «پیش‌درآمد» کتاب، یعنی «نهادن آهنگ روی سخن» در دو شاخۀ تصنیف و آواز پدید آمده‌اند. در بخش تصنیف‌ها از 55 تصنیف که بر 44 سروده (24 غزل، نه رباعی، شش نیمایی، دو دوبیتی، دو چهارپاره، یک مثنوی) از قیصر ساخته شده یاد شده است. در بخش آوازها هم از هفده شعر (هفت غزل، شش رباعی، یک مثنوی، یک دوبیتی و دو شعر که دو بیت دارند) که به آواز خوانده شده‌اند، یاد شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش درآمد

1. نیم‌نگاهی به ترانه‌سرایی پیش از قیصر

2. قیصر امین‌پور در یک نگاه

3. ترانه‌های قیصر امین‌پور

4. جهان‌بینی و اندیشه

5. زبان و موسیقی ترانه

6. صورخیال و بدیع معنوی

7. سبک‌شناسی تطبیقی

8. سروده‌های قیصر در موسیقی ایرانی

کتاب‌نامه