معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

درهم‌تنیدگی دو فرهنگ ایرانی و عربی، گزاره‌ای کلّی و بده‌بستان میان ادبیات فارسی و عربی از بدیهیات همسایگی است؛ اما واکاوی چندوچون این بستانکاری‌ها و دخل و تصرف شخصیت و ذائقه ایرانی در آنچه از عربی گرفته به این طیف پژوهش‌ها، ظرافت می‌بخشد و پذیرش برخی ادعاهای کلی را دشوار می‌نماید که «انواع ادبی و مضامین مشترک از قبیل: شعر غنایی، رسایل و مقامات که از ادبیات عرب به ادبیات فارسی راه یافت، به اندازه‌ای متنوع و گسترده است که در پاره‌ای از انواع ادبی، جز تقلید محض و محو اصالت هنرمند، فرجامی نداشته است».

این پژوهش وظیفه دارد تأثیرپذیری شعر حافظ از عربی و امکانات زبانی و ادبی را که آن فرهنگ در اختیار حافظ قرار می‌دهد، به خوانش بکشد و عقلانیت او را در این زمینه و در آن زمانه توضیح دهد و بکوشد بخشی از اشارات و تلویحات فرهنگ عربی را در قالب واژه، ترکیب، تصویر، ملمّع و غیره در دیوان شاعر، توصیف و تحلیل کند. به هر روی، عربی‌سرایی، عربی‌نویسی و حتی عربی‌مآبی در برهه‌هایی از تاریخ ما از ویژگی‌های فرهنگ ایرانی به شمار می‌رود که امروزه با دورشدن از آن روزگار و تغییر نگرش نسبت به فرهنگ عربی، پذیرفتن آن برای ایرانیان دشوار و نیازمند پژوهش و زدودن غبار زمان است.

جلوه‌های گوناگون فرهنگ و ادب عربی در دیوان حافظ مانند سده‌های سوم و چهارم هجری قهراً به زدوبندهای سیاسی با بغداد و دمشق وابسته نیست، بلکه مولود ذوق، نیاز و سنتی است که در دل نظم و نثر این مملکت، دست کم تا غزل حافظ جریان می‌یابد. هدف در این کتاب از جستجوی رگه‌های فرهنگ عربی در شعر حافظ، آب در آسیاب کشمکش‌های قومی ریختن و تأیید برخی خود برتربینی‌ها نیست. بلکه کوشش شده نوع مواجهۀ هنرمند ایرانی به آن فرهنگ و ادبیات نشان داده شود؛ چه اصولا در فرهنگ اصیل از رویارویی با سایر فرهنگ‌ها نمی‌هراسد، بلکه با تکیه بر شخصیت مستقل و با آگاهی از توانایی‌ها و خلأهای خود با سایر ملت‌ها در می‌آمیزد، گزینش می‌کند و سرانجام غنا و قوام می‌یابد.

اگر در آینه شعر حافظ می‌توان صد گونه تماشا کرد، اجازه می‌خواهیم از این منظر نیز به شعر حافظ نگاهی بیاندازیم: «هر که نقش خویشتن بیند در آب». شاید بتوان با تکیه بر برخی از مفاهیم و مؤلفه‌های فرهنگ عربی گاه پس‌زمینه‌ای مناسب برای دریافتی جدید در پاره‌ای از اشعار حافظ هم باز کرد. بنابراین کوشیده شده از همان عنوان نخست به موضوع اصلی پرداخته شود و به طور مصدقی نشان داده شود که نمود و نمایش زبان و ادبیات عربی در دیوان حافظ به چه شکل و سیاقی بوده است.

رشد و نمو حافظ در مدارس و مساجد و خانقاهای ایران و سفرنکردن ـ همچون سعدی ـ به کشورهای عربی و تأثیر مستقیم نپذیرفتن حافظ از فرهنگ عرب از دلایل انتخاب او برای این پژوهش است؛ از این‌رو عربی حافظ از سنت‌های ادبی و محیط فرهنگی ایران آب می‌خورد و عربی‌سرایی ایران را به نوعی منعکس می‌کند. از سوی دیگر حافظ نمایندۀ شایسته‌ای برای فرهنگ ایرانی است. بسیاری از مفاهیم ادبیات فارسی در بوتۀ ذوق او جوش می‌خورد، پالوده شده و منشوروار خوشایند سلیقه‌های گوناگون واقع می‌شود. «دیوان حافظ، دیوان ادب پارسی است». و «زبده و چکیده فرهنگ درخشان ایرانی و حاصل تجارب زندگی یک ملت کهن‌سال حوادث دیده و فراتر از زمان و مکان و جنگ هفتاد و دو ملت و تنگ‌نظری‌های فرقه‌ای است».

نسخۀ اساس در این پژوهش، چاپ خانلری و به ویژه قزوینی ـ غنی بوده است؛ چراکه اصالت و دقت و تکیه صرف نداشتن بر ذوق و قریحه در این دو چاپ، بیشتر با طبیعت پژوهش‌هایی با رویکردهای تطبیقی سازگار است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

مطالعات حافظ در حوزۀ زبان و ادبیات عربی

واکاوی برخی از تضمین‌ها و تصویرهای حافظ در فرهنگ و ادبیات عربی

اشارات و تلویحات فرهنگ عرب در دیوان حافظ

عروسان شعر عرب در دیوان حافظ

ساحت لطیف برخی از واژه‌های عربی در شعر حافظ

اصطلاحات و ترکیبات عربی دیوان حافظ