معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شعر و ادبیات ایران نیازمند شخصیتی کاریزماتیک بود تا مقابل جریان قدرتمند سنت‌گرا و دانشگاهی بایستند، بجنگد و فاتح میدان شود؛ احمد شاملو چنین نقشی ایفا کرد. شاعری تمام‌وقت که پس از «صادرکردن» قطعنامه در ستایش انسان، با شوقی که در جانش تنوره می‌کشید، سراسر زندگی‌اش را وقف سرودن و مبارزۀ سیاسی و اجتماعی کرد و رنگ زمانه را بر چهرۀ ادبیات ایران پاشید.

به پشتوانۀ اقتدار ادبی و بدون هراس از سرزنش مدعیان، با تأکید بر آنچه منطق شعری می‌خواند، معماری ویژه‌ای از زبان شعر عرضه کرد و با نوع بدیعی از آن، آفاق شعر فارسی را در ساحاتی مبتکرانه گسترش داد و به خلق فضاهایی بی‌سابقه نایل شد که به لحاظ ساختار و ویژگی‌های فرمی گرچه ریشه در شعر اروپایی داشت، زبانش زنگ رتوریک منثور قرون چهارم و پنجم هجری را به یاد می‌آورد، با لحنی حماسی و فاخر که گویی خطاب‌گونه از فراز مسندی بلند در گوش مردمانی مشتاق خوانده می‌شود. تا پیش از شاملو کمتر کسی به ظرایف و ظرفیت‌های شاعرانۀ نثر کلاسیک فارسی تا این اندازه توجه کرده بود؛ او کوشید نشان دهد که به رغم باور هزارسالۀ مرسوم، گاه جوهر شعری نهفته در نثر کهن، غنی‌تر از متون نظم فارسی است و تنها ظواهر صوری عروض و بلاغت کلاسیک، بر متن‌هایی منظوم و فاقد «منطق شعری» روکش شعر کشیده است؛ از یک چشم‌انداز نقد سعدی و فردوسی از این‌رو بود؛ هرچند او حتی حافظ را هم به «روایت» خود می‌پذیرفت.

این کتاب دربرگیرندۀ یک مقدمه و شصت‌وپنج مقاله در هفت فصل است. مقدمۀ گردآورندۀ کتاب، مدخل مناسبی برای ورود به این یادنامه است. سعید پورعظیمی با نثری خواندنی ضمن اشاره به زندگی و شعر شاملو از چرایی و چگونگی شکل‌گیری این یادنامه سخن می‌گوید.

فصل نخست شامل مقالاتی دربارۀ شعر شاملوست؛ فصل دوم نگاهی به شخصیت یا کارنامۀ فرهنگی اوست؛ فصل سوم خاطرات دوستانه است؛ در فصل چهارم محققان فرهنگ عامه به نقد و بررسی کتاب کوچه پرداخته‌اند؛ در فصل پنجم ترجمه‌های او بررسی شده است، در فصل ششم که شامل یک مقاله است داستان‌های او بررسی شده و فصل پایانی به سخنرانی بحث‌برانگیزش در دانشگاه برکلی اختصاص دارد.

سعید پورعظیمی با وجود دسترسی دشوار به نویسندگانی که هریک در گوشه‌ای از دنیا زندگی می‌کنند، توانسته نوشته‌هایی تازه از چهره‌های برجسته‌ را در این کتاب گردهم بیاورد. برخی از منتقدان صاحب‌نام ادبیات ایران‌اند و برخی از شاعران هم‌نسل، گروهی از دوستان و نزدیکان شاملو هستند و گروهی دیگر از همراهان و همکارانش در عرصه‌های مختلفی که در آن به فعالیت می‌پرداخت.

از ویژگی‌های مقالات یادنامه شاملو این است که هر نویسنده در زمینۀ تخصصی خود قلم زده است؛ چنان‌‌که در فصل «زبان و جهانِ شفاهی» نویسندگان سرشناس همچون علی بلوکباشی، محمود امیدسالار و علی‌اشرف درویشیان که متخصصان فرهنگ عامه‌اند، مقاله نوشته‌اند. در فصل «بلاغت محاورات» نیز به نام مترجمانی کارآزموده برمی‌خوریم که دربارۀ کم‌وکیف ترجمه‌های شاملو نوشته‌اند. مهم‌تر از این، رویکرد علمی ـ انتقادی نویسندگان است؛ چنان‌که به‌شیوۀ مرسوم، مقالاتی که دربارۀ شعر و زندگی و کارهای شاملو نوشته می‌شود آمیخته به ستایش‌های اغراق‌آمیز نیست. چنانکه سعید پورعظیمی در مقدمه کتاب نوشته او ضمن دعوت از نویسندگان برای همکاری در این یادمان، از آنها خواسته به جای تعریف و تمجید‌های مرسوم و خاطرات گفته شده، به نقد بی‌تعارف آثار شاملو بپردازند و هنگام نقل خاطره‌ها نیز به سراغ بخشی بروند که تاکنون به ملاحظات گوناگون ناگفته گذاشته‌ شده است. این رویکرد گردآورنده کتاب، نقش بسیار زیادی در کیفیت مطالب انتقادی و تازگی نوشته‌هایی که به زندگی و خاطرات شاملو می‌پردازند دارد.

برای نمونه مقالۀ بلند اسماعیل خویی که بررسی خطاهای واژگانی و زبانی شعر شاملوست، از مقالات آموزنده و خواندنیِ فصل بررسی شعر شاملوست. در همین بخش امید طبیب‌زاده مقاله‌ای ارزنده و جالب توجه نوشته و به وزن منظومۀ «پریا» پرداخته است. عنایت سمیعی در مقاله‌اش به بررسی پیام‌های سیاسی شاملو در شعرهایش پرداخته است. عبدالحسین فرزاد نیز به مقایسۀ اندیشۀ شاملو و أدونیس پرداخته است و آنها را «شاعرِ جهان» نامیده است.

یکی از مقالات چالش‌برانگیز کتاب، مقالۀ مسعود خیام از دوستان قدیمی شاملو است. خیام به‌صراحت بعضی آرای شاملو را نقد می‌کند و بسیاری از عملکردها و نظریات و نوشته‌های او را به باد انتقاد می‌گیرد.

از دیگر مقالات درخور تأمل کتاب، مقالۀ مرتضی کاخی است که در آن به مقایسۀ شاملو و اخوان پرداخته و از حسادت‌های اطرافیان و دوستان اخوان به شاملو پرده برداشته است و از نوشته‌های شفیعی کدکنی علیه شاملو انتقاد می‌کند.

مقالۀ حسین باقرزاده که دربارۀ دوران سردبیری شاملو در ایرانشهر لندن است هم از مقالات خواندنیِ کتاب محسوب می‌شود. باقرزاده در این مقاله از چگونگی تأسیس ایرانشهر و آغاز همکاری شاملو با این نشریه و دلایل قطع همکاری‌اش نوشته و از عملکرد شاملو در آنجا و سخنانی که در مصاحبه‌هایش علیه مدیر آن گفت انتقاد کرده است.

مقالۀ ناصر شاهین‌پر نیز حامل اطلاعات مهمی از زندگی شاملو هنگام زندگی مشترک با طوسی حائری و سال‌های بعد از آن است.

در پیوست‌های کتاب در بخشی با عنوان «نظر در تو می‌کنم ای بامداد»، آلبومی از عکس‌های شاملو در 48 صفحه تدارک دیده شده؛ عکس‌هایی که به دوره‌های مختلف زندگی او اختصاص دارند و برخی برای اولین بار منتشر شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌درآمد:

شاعر لحظه‌های مهیب جدال/ سعید پورعظیمی

* شعر رهایی است:

کلماتی بر گردۀ باد/ أدونیس

زبان ایدئولوژیک/ رضا براهنی

یادداشتی کوتاه بر شعرهایی بلند/ تقی پورنامداریان

پرستاری از آتش مقدس/ کلارا خانس

زیستن در شعر: در آستانۀ «در آستانه»/ ابوالفضل خطیبی

نگرش ساختاری و واژگانی در شعر احمدجان شاملو/ اسماعیل خویی

شاعری با دردهای بزرگ/ سعید رضوانی

بازگشت به فئودالیسم زبانی/ عنایت سمیعی

شرح و نقد وزن در منظومۀ «پریا»/ امید طبیب‌زاده

رسیده‌ام کن ای آفتاب! درو کن مرا ای شب!/ عبدالحسین فرزاد

درد مشترک من و شاملو/ لین کافین

احمد شاملو: شخصیت و شعر او/ احمد کریمی حکاک

شرح شیدایی/ عبدالله کوثری

شاملو: شاعر ملی ما/ مجید نفیسی

* کارنامۀ بامداد:

زیباتر از شعرهایش/ اکبر اکسیر

آنکه رقصان از «آستانه» گذشت/ سیمین بهبهانی

احمد شاملو، نمای نزدیک/ مسعود خیام

بامداد در آینه/ ایران درودی

بادهایی پنهان‌مانده/ فریبرز رئیس‌دانا

کلامی چند دربارۀ احمد شاملو/ ناصر زراعتی

غولی در سرزمین آدم‌ها/ محمدعلی سپانلو

نشانه‌شناسی سیمای شاملو/ مجتبی عبدالله‌نژاد

مرگی که زندگی است/ حسن فیاد

پاداش کمی که نیست/ محمد قائد

شاملو و اخوان: مشعل‌داران گذرگاه چهل‌ساله/ مرتضی کاخی

شاملو در سه تجربه/ کاظم کردوانی

انسان زیست، ملول از دیو و دد/ اسفندیار منفردزاده

شاعری که ما را رها نمی‌کند/ اسماعیل نوری‌علاء

شاملوی من‌یافته/ یدالله مفتون امینی

جان و جهان و زندگی‌اش وقف شعر بود/ نعمت میرزاده (م. آزرم)

شاعر قریحه و ابتکار/ احسان یارشاطر

* خاطرۀ نزدیک قرن‌ها:

کیمیاکار زمانۀ ما/ منصور اوجی

شاملو در ایرانشهر/ حسین باقرزاده

شب بی‌روزن هرگز/ مسعود بهنود

یگانه بود و هیچ کم نداشت/ ضیاءالدین جاوید

جانی سراسر دریغ/ عباس جوانمرد

دردانۀ قرن ما/ ابراهیم حقیقی

یادآور دیدارهایی با شاعر/ دراگوتین دومانچیچ

زیرآبی غیبش زد/ مجید روشنگر

یاد چراغان او/ علیرضا زرین

شاملو از دور و نزدیک/ نورالدین زرین‌کلک

شاعر سال‌های اشک و شک/ پوری سلطانی

از زندان تا کتاب جمعه/ عباس سماکار

دو چهره از شاملو/ احمد سمیعی گیلانی

حکایت یک رفاقت/ ناصر شاهین‌پر

کنار جهان مهربان/ ایرج کابلی

کاشف فروتن شوکران/ احمد کامیابی مسک

خاطره‌ای از یک دوست شاعر/ محمود کیانوش

زخمیِ زمانه و آزردۀ گزندِ خویش/ جمشید لطفی

چند دیدار با شاملو/ فتح‌الله مجتبایی

از سراب تا سان‌فرانسیسکو/ مرتضی نگاهی

سرشته از تعهد جوشان/ محسن یلفانی

* زبان و جهان شفاهی:

در پیچ‌وخم‌های کتاب کوچه/ محمود امیدسالار

از «کتاب کوچه» تا کتاب کوچه/ علی بلوکباشی

روایت شاملو از افسانه‌های ایرانی/ محمد جعفری قنواتی

کتاب کوچه و زبانش/ علی‌اشرف درویشیان

* بلاغت محاورات:

از ترجمه تا ابداع/ محمد بهارلو

بلندقامت ترجمۀ شعر/ احمد پوری

گوینده‌ای که به هم‌زبان بودن با او افتخار می‌کنم/ سروش حبیبی

نیم‌نگاهی به ترجمه‌های شاملو/ مسعود خیام

آن سوی دن‌آرام/ هنگامه شهریاری

ردپای مترجم در متن/ مهدی غبرایی

* بادیه در کف:

احمد شاملو و روایت‌های داستانی/ حسن میرعابدینی

* نگرانی‌های شاعر:

گامی در گسترش بن‌مایه‌های یک سخنرانی شاملو/ سیاوش جمادی

شاعر بی‌همتایی که به ارج خویش آسیب رساند!/ جلیل دوستخواه

* نظر در تو می‌کنم ای بامداد

* نمایه