معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

حملۀ حیدری راجی کرمانی، یکی از طولانی‌ترین و مشهورترین حماسه‌های مذهبی است که سرودن آنها به‌ویژه در دورۀ صفوی و در سراسر دوران قاجار، متداول و مورد توجه شاعران مذهبی و بخصوص شاعران شیعه‌مذهب بوده است. نکتۀ قابل توجه در تقریباً تمام این حماسه‌ها، تأثیر تعصب مذهبی مؤلف بر اثر است که خود بازتابی از روح تعصبات مذهبی‌ای است که نه تنها در دوره‌های یادشده که تقریباً در تمام طول تاریخ این سرزمین و بخصوص از قرن ششم به بعد، در اعماق ذهن ایرانیان رخنه کرده است.

هر چند سرایندگان تمام حماسه‌های مذهبی، تحت تأثیر فردوسی و شیوه‌های روایتگری او در شاهنامه بوده‌اند، هرگز نتوانسته‌اند حتی گوشه‌ای از هنر سترگ فردوسی در سرودن شاهنامه را تکرار کنند. اثر راجی نیز از این امر مستثنی نیست و این امر، علاوه بر ناتوانی شاعر در بهره‌بردن از شگردهای روایتی فردوسی، ناشی از تأثیر تعصبات مذهبی عوامانه‌ای است که باعث شده تا اثر او، علاوه بر فقدان جنبه‌های هنری، فاقد ارزش تاریخی و حتی مذهبی و اخلاقی باشد. بازتاب تعصب مذهبی راجی بر اثر او و روایت وقایع تاریخی بر مبنای اقوال شفاهی روزگار او را می‌‌توان به روشنی در جعل وقایع تاریخی صدر اسلام، اغراق‌های نادرست و ناپسند دربارۀ شخصیت و اعمال امام علی (ع) و دیگر بزرگان مورد احترام شیعه و نیز توهین‌های مکرر و گاه بسیار دور از ادب او نسبت به بزرگان صدر اسلام و به‌ویژه خلفای راشدین، روایت‌ها و تصویرسازی‌های نادرست از جنگ‌های حضرت پیامبر (ص) و امام علی (ع) و ... دید. موارد یادشده نه‌تنها به دلیل برساختن تصویری خشن و بعضاً ناپسند از دین اسلام و پیامبر رحمت و مولای متقیان بلکه به جهت اشاعۀ روح تعصب، خرافه و اختلاف در میان مسلمانان نیز قطعاً مورد تأیید هیچ انسان مسلمانی و آگاهی نیست.

ملّا بهمن یا ملّا کی‌خسرو، در نیمه دوم قرن دوازدهم هجری در یک خانوادۀ زردشتی کرمان متولد شد و ظاهرا در ایام نوجوانی، دچار تحولی شگرف شد و به اسلام و آیین تشیع گرایش پیدا کرد. از نام و نسب و خانوادۀ او اطلاعی در دست نیست اما زردشتی بودنش را همۀ تذکره‌ها متذکر شده‌اند. مسئلۀ مهم در اینجا، کیفیت اسلام آوردن اوست که موارد عنوان شده در کتاب‌ها، بیشتر افواهی و از قول مردم و براساس معتقدات عوام است و هیچ‌گونه سند محکمی برای ارائه آنها موجود نیست.

 از آثار راجی می‌توان حمله و دیوان اشعار را نام برد.

یکی از ویژگی‌های ساختار کلی این منظومۀ سی‌هزار بیتی، آن است که در ضمن سرودن داستان‌های مربوط به تاریخ اسلام، گریزی به حوادث کربلا دارد که می‌توان آنها را کربلائیات نام نهاد. در میان این گریزها، افزون بر هزار بیت دیده می‌شود که منظومۀ یگانۀ داستان قاسم بن حسن، حماسه‌ساز صحنۀ کربلاست که از دو دیدگاه تاریخی و ادبی می‌توان بدان نگریست.

در پرداخت شخصیت‌های حملۀ حیدری، شماری از ویژگی‌های حماسه به چشم می‌خورد که با فرهنگ موجود جامعه، آگاهی و اشراف شاعر نسبت به آثار و منابع مکتوب موجود در روزگار او و نیز با تجربه زیستۀ شاعر و عقاید دینی او گره خورده‌اند. برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از: دلاوری و شجاعت، کین‌خواهی و انتقام‌جویی، اطاعت از امر رهبر و فرماندۀ سپاه، اغراق، نام و ننگ، شهادت و شهادت‌طلبی.

راجی در حملۀ حیدری از واژگان حماسی بهره گرفته  به تناسب نوع اثر، از واژه‌هایی چون خفتان، برگستوان، دیو، اهرمن، یزدان، گو، گرد، تیغ، مغفر، جوشن، جوشان،خروشان، دمان، فولادسای، آهن‌زدای، جم و جمشید و ... در جای جای اثر خود بهره برده است. این امر نشان‌دهندۀ آشنایی شاعر با حماسه ملی ایران است.

برای شناخت سبک حمله حیدری باید به آن از سه زاویه زبان (لفظ)، معنی و ویژگی‌های ادبی و تصویری نگاه کرد. سبک راجی، آمیخته‌ای از گونه‌های غنایی و حماسی است و دربارۀ جلوه‌های این دو نوع در  اثر راجی، می‌توان گفت که مصطلحاتی چون دردی‌کش، رند، مغنی، ساقی، می، خم، خمخانه، ساغر، سبو، جام، دیر مغان و می‌پرست، دلق و خانقاه، نمودار فضای عرفانی شعر اوست و واژه‌هایی چون پیکار، کین، رزم، مصاف، خفتان، لشکر، تیغ، اهرمن و هماورد، فضای حماسی شعر او را می‌نمایاند.

از نظر واژگانی، حمله حیدری برخلاف شاهنامه فردوسی، یک‌دست نیست و واژه‌های به کار رفته در شعر او، اختلاطی از واژگان حماسی و غنایی و عرفانی است اما در صحنه‌های گوناکون، کارکرد واژگان و بسامد آنها به مناسب حال و مقام تغییر می‌کند و اما در ترسیم صحنه‌های جنگ، انتخاب واژگان حماسی، قوت قریحه راجی را می‌رساند. از سوی دیگر واژگان سرۀ فارسی در حملۀ حیدری، نسبت به شاهنامه، کمتر است زیرا راجی با نظر به تاریخ اسلام، به خلق حماسه‌ای مذهبی پرداخته و طبعاً تفاوت آن با شاهنامه قابل درک است.

محتوی و مضمون اصلی حملۀ حیدری، تاریخ اسلام است. علاوه بر آن، در ضمن بیان روایتی رویدادهای صدر اسلام، به حادثه کربلا هم گریز می‌زند و می‌توان از این روایت‌ها، با عنوان «کربلائیات» نام برد. همچنین در ضمن موضوع اصلی موضوعاتی چون خلقت آدم و اعتراض فرشتگان را نیز به شیوۀ عرفانی بیان کرده است. قهرمان نخست راجی در حملۀ حیدری، علی (ع) است. اعجاز حضرت و تولد شگفت‌انگیز ایشان، مکالمۀ خاتم‌الانبیاء با حضرت امیر، سخن‌گفتن حضرت با سلمان و نجات‌دادن او از دست شیر ارژن، از جمله موضوعاتی است که راجی در فضای اعجاب‌انگیز به آنها پرداخته است.

حملۀ حیدری در قالب شعری مثنوی و در بحر متقارب سروده شده است و این وزن به دلیل تناسبی که با حماسه داشته، پس از فردوسی و در روزگار پس او نیز وزن مناسب حماسه شمرده شده است.

ملابمانعلی راجی در سرودن این مثنوی که متجاوز از سی‌هزار بیت است، به روش حماسی ـ داستانی شاهنامه و غنایی ـ داستانی نظامی نظر داشته و تلاش کرده تلفیقی از هر دو ویژگی را در چارچوب داستان‌های تاریخی ـ مذهبی با بیانی اعتقادی همراه کند. در این اثر بزرگ و گاه یک‌نواخت شاعر از دو روش برای تنوع و شکستن یک‌نواختی و ملال استفاده کرده است: یکی نقل کربلائیات که به مناسبت‌های مشابه تاریخی گریزی به صحرای کربلا زده و دیگر استفاده از نوع ادبی ساقی‌نامه و مغنی‌نامه است که به تأثیر از نظامی گنجوی و دیگر شاعران مکتب او برای رفع خستگی در منظومۀ بلند خود از آن سود جسته و به این بهانه طرح مسائل و مباحثی خارج از فضای داستان را به میان آورده است.

در تصحیح حملۀ حیدری از این نسخه‌ها استفاده شده است: نسخۀ خطی مرکز اسناد کرمان (نسخۀ اساس)، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ایران، عکس نسخۀ خطی کتابخانۀ مرکزی یزد، نسخۀ خطی انجمن آثار و مفاخر کرمان، نسخۀ چاپی کتاب‌فروشی اسلامیه به سال 1338 و نسخۀ چاپی انتشارات محمدعلی علمی به سال 1377 قمری.