معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مجموعۀ تاریخ و ادبیات ایران برای کسانی نوشته شده است که به تاریخ فرهنگی و ادبی ایران علاقمندند و می‌خواهند برگزیده‌ای از بهترین شاهکارهای ادبی ایران را همراه با شرح و تفسیر لازم به زبانی ساده و روشن بخوانند و بدانند که این شاهکارها در کدام فضای تاریخی پدید آمده و متقابلاً چگونه بر آن تأثیر نهاده‌اند. این مجموعه صرفاً تاریخ و ادبیات ایران پس از اسلام را دربرمی‌گیرد و می‌کوشد تاریخ ادبی ایران را در پیوند با تاریخ عمومی جهان ببیند و به تحولات فکری و فرهنگی کشورها و اقلیم‌هایی هم که به نحوی با ایران در ارتباط بوده‌اند اشاره کند و به‌این ترتیب گستره‌ای روشن‌تر برای مقایسه‌ی تاریخ و ادبیات ایران و جهان پدید آورد. این کتاب اختصاص دارد به زندگی و آثار و زمانۀ منوچهری دامغانی در عصر غزنوی و همچنین گزیده‌ای از قصاید او.

در دیوان منوچهری از خواجه احمد حسن میمندی که تا محرم سال 424 قمری وزیر مسعود بوده است، هیچ یادی نمی‌شود و در عوض از جانشین او خواجه احمد عبدالصمد بارها سخن رفته است و منوچهری چند قصیده عالی در مدح او سروده است. همین خود نشان می‌دهد که شاعر پس از سال 424 به دربار مسعود پیوسته و تا پایان عمر خویش که چندان هم طولانی نبوده، در همان‌جا به سر برده است. منوچهری در آغاز کار خود ظاهراً در خدمت فلک المعالی منوچهر بن قابوس پادشاه زیاری گرگان و طبرستان بود و قصیدۀ مشهوری هم گویا در مدح او دارد که با این بیت آغاز می‌شود:

برآمد ز کوه ابر مازندران                              چو مار شکنجیّ و ماز اندر آن

اما منوچهری در بدو ورود به دربار غزنین، از جانب برخی اقران و هم‌سلکان خود، با استقبال گرمی مواجه نشده و در میان آنان مدعیان و مخالفانی جدی داشته است. در قصیدۀ «60» منوچهری از شاعری سبکدل سخن می‌گوید که از روی حسادت وی را به دروغ‌گویی و «تزویرگری» متهم کرده و کوشیده است لطف و رحمت شاه را از او بازدارد. اما منوچهری به ملک‌الشعرای دربار یعنی عنصری متوسل شده و ظاهراً توانسته است با جلب حمایت او از گزند رقبا در امان ماند. منوچهری ارادت تام خود را به عنصری در قصیدۀ مشهوری ابراز داشته که عنوان آن «در لغز شمع» است. وی در این قصیده شمن مدح عنصری، او را بر همۀ اقران خود برتری می‌دهد. عنصری را «اوستاد اوستادان زمانه» می‌خواند و مقام او را از همۀ شاعران مشهور عرب و عجم فراتر می‌برد.

یکی از نکات توجه‌برانگیز در اشعار منوچهری قوافی غریبی است که گاهی به کار برده. از این حیث بهترین نمونه قصیدۀ شمارۀ 56 است که قوافی آن به «یه» ختم می‌شود و ظاهراً نمایندۀ تام و تمام تأثیرپذیری منوچهری از شعر عربی و آشنایی او با زبان و ادبیات عرب است. مطلع آن قصیده این است:

برخیز هان ای جاریهريال می درفکن در باطیه                          آراسته کن مجلسی، از بلخ تا اَرمینیه

می‌توان گفت دیوان منوچهری توصیف شاعرانه و البته زیبا و استادانه‌ای است از همان صحنه‌های شگرف شادخواری که در روایت «تاریخ بیهقی» نیز با آنها روبرو می‌شویم. هماهنگی توصیف‌های شاعرانۀ منوچهری با روایت واقع‌گرایانۀ بیهقی چنان است که باید گفت او درست مانند نقاشی رئالیست، با قلم سحار خود خیال‌انگیزترین و با این وجود ملموس‌ترین و واقعی‌ترین تصاویر را از سبک زندگی رایج در حکومت مسعود و منصوبان او به دست داده است.

در این کتاب ابتدا در مقدمه نگاهی انداخته شده به زندگی و زمانۀ منوچهری و تحلیلی از اشعار او و سپس در بخش قصاید برخی از مدحیه‌های او آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

قصاید:

می ناب

اصل طرب

در مدح سلطان محمود غزنوی

در وصف بهار و مدح خواجه علی بن محمد

در مدح وزیر سلطان مسعود غزنوی

خیز بت رویا!

اندرز

در مدح منوچهر بن قابوس

در وصف شراب

در لغز شمع و مدح حکیم عنصری

در مدح علی بن محمد

غُراب بَین

مسمط‌ها:

در وصف خزان و مدح سلطان محمود غزنوی

در وصف بهار و مدح ابوحرب بختیار محمد

در وصف بهار و مدح محمد بن نصر سپهسالار خراسان