معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

خاورمیانه زادگاه اخترشناسی و مرکز رشد آن در سده‌های میانه بوده است. جان استیل در این کتاب نگاهی می‌اندازد به دستاوردهای ساکنان خاورمیانه در اخترشناسی و تأثیر ژرف آن بر باقی دنیا.

این کتاب از جمله، ردپای روش‌های هوشمندانۀ بابلی‌های متأخر برای الگوسازی حرکت سیارات را دنبال می‌کند. همچنین نشان می‌دهد چطور در سده‌های میانه، پیشرفت‌های تمدن اسلامی در زمینه مطالعه آسمان و طراحی ابزارهای دقیق ستاره‌شناسی، منجر به تفکرات ساختارشکنانه در میان دانشمندان دورۀ نوزایی ـ از جمله کوپرنیک و کلپر ـ شد.

دو پیشرفت کلیدی برای اخترشناسی لازم بود تا به صورت علم درآید. نخست ابزارها و تمایل به ثبت رصد‌های اختر‌شناسی بود. دوم درک این موضوع که ریاضیات ابزاری است که می‌توان از آن در اخترشناسی استفاده کرد. تا آنجا که می‌دانیم، هر دو پیشرفت نخست در میان‌رودان اتفاق افتاده است، هر چند که چین نیز خیلی از آنجا عقب نبود. ترکیب ثبت‌های منظم اخترشناسی و استفاده از ریاضیات برای مطالعۀ آنها، موجب شد اخترشناسی در میان‌رودان به ویژه در بابل طی نخستین هزارۀ پیش از میلاد به شکوفایی برسد.

اخترشناسی قدیمی غربی از درون این پیشرفت‌های میان‌رودانی رشد کرد و به کمک اخترشناسان یونانی‌ای مانند هیپارکوس و بطلمیوس حفظ و تصحیح شد. نجوم آنها به نوبۀ خود به ستاره‌شناسان جهان اسلام در سده‌های میانه رسید که آنها نیز ابداعات خود را به این سنت افزودند. سرانجام این سنت، پایه‌های اصطلاحات اخترشناسی در اروپای دوران نوزایی را به کمک شخصیت‌هایی همچون نیکلاس کپرنیک، یوهان کلپر و گالیلئو گالیله بنا نهاد.

اخترشناسی در طول چند دهۀ گذشته دستاوردهای قابل توجهی داشته است. پیشرفت در [ساخت] تلسکوپ‌های بزرگ‌تر و قدرتمند‌تر و آشکار‌سازهای جدید به اختر‌شناسان اجازه داد تا در ژرفای کیهان کاوش کنند و اجرام آسمانی را در طول موج‌های فرابنفش و پرتو ایکس، ورای طیف مرئی نور، مطالعه کنند. نظریه‌های جدید فیزیکی، همانند مکانیک کوانتوم و نظریه‌های نسبیت اینشتین و قدرت کامپیوترها برای تجزیه و تحلیل رصدهای نجومی و اجرای شبیه‌سازی‌های ریاضی از سیر تکامل کیهان، ما را به فهمیدن سرمنشأ و تکامل کیهانی که در آن زندگی می‌کنیم نزدیک‌تر کرده است.

تقویم اسلامی که آغاز عیدهای مذهبی همچون رمضان را مشخص می‌کند، براساس دیده شدن هلال ماه نو در ابتدای هر ماه است. اخترشناسی نقش‌های دیگری نیز در اعمال مذهبی ایفا می‌کند. زمان نمازهای پنج‌گانۀ روزانه با موقعیت خورشید در آسمان مشخص می‌شود. حتا پیدا کردن جهت مشخص رو به مکه (قبله)، که شخص باید به هنگام نماز رو به آن بایستد، اغلب در دورۀ اسلامی به عنوان یک مسئلۀ ستاره‌شناسی تلقی می‌شد.

در قرن‌های دوم تا نهم هجری (هشتم تا پانزدهم میلادی) اخترشناسان اسلامی کمک‌های شایان توجه بسیاری برای پیشرفت ستاره‌شناسی انجام دادند. شاید آشکارترین نمونۀ کار آنها ساخت ابزارهای نجومی بوده باشد. ابزارسازهای دورۀ اسلامی در ساختن اسطرلاب‌ها، ربع‌های جداری و دیگر ابزارها بسیار مبتکر بوده‌اند.

آنها برای دقیق‌سازی و نشانه‌گذاری بر روی مقیاس‌های اندازه‌گیری این ابزارها، شیوه‌های تازه‌ای ابداع کردند. همچنین آنها در ساختن ابزارهایی که کاری هنری و زیبا به شمار می‌آیند، سرآمد بودند؛ بسیاری از این کارها در موزه‌ها و مجموعه‌های شخصی در سراسر دنیا، حفاظت می‌شوند. این ابزارها، اخترشناسان را قادر می‌ساخت تا رصدهای دقیقی از پدیده‌های آسمانی داشته باشند و نظریه‌های ستاره‌شناسی را آزمایش و تصحیح کنند. نظریه‌های غالب در آن زمان، نظریه‌های بطلمیوس بود، اما در قرن دوازدهم میلادی اخترشناسان تلاش می‌کردند تا مواردی را که به صورت خطاهای بزرگ در نظریه‌های بطلمیوس می‌دیدند، برطرف کنند. آنها سعی داشتند با استفاده از روش‌های نوآورانۀ ریاضی، که بعدها به دست اخترشناسان اروپایی دوران رنسانس رسید این کار را انجام دهند.

با زوال اخترشناسی در جهان اسلام، در اواخر قرن پانزدهم میلادی/ نهم هجری، تحقیقات ستاره‌شناسی به اروپا منتقل شد. دانشمندانی مانند رگیومونتانوس، نیکلاس کوپرنیک، تیکو براهه و یوهان کلپر ستاره‌شناسی را به اوج خود رساندند.

این کتاب داستان پیشرفت اخترشناسی در خاورمیانه را از ابتدایی‌ترین دوران تا قرن نهم هجری بیان می‌کند. داستان از میان‌رودان باستانی شروع می‌شود، در مصر یونانی ـ رومی ادامه می‌یابد و بعد به دنیای اسلام سده‌های میانه می‌رسد که از ایران تا خاورمیانه، در امتداد شمال آفریقا و تا درون اسپانیا رواج داشته است. در بین قرن‌های هشتم تا یازدهم هجری اخترشناسی اسلامی حتا به تیمبوکتو در مالی نیز رسیده بود. ما با نوشته‌های نجومی‌ای که به خط میخی اَکَدی، یونانی و عربی نوشته شده و اخترشناسی که به اسلام، مسیحیت و یهودین ایمان داشتند به همان گوناگونی‌ای که به دین‌های باستانی باور داشتند، برخورد خواهیم کرد. تمام این اخترشناسان بخشی از سنت ستاره‌شناسی ما هستند. تلاش آنها، فراست و فداکاری‌شان ما را به اینجا رسانده است: به درکی که امروز از جهانی که پیرامون ما را فرا گرفته است، داریم.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت نویسنده

مقدمه

تولد اخترشناسی در خاورمیانه

اخترشناسی بابلی‌های متأخر

اخترشناسی در خاورمیانه یونانی و رومی

اخترشناسی در جوامع اسلامی در سده‌های میانه

رصدهای نجومی و ابزارهای رصدی در دنیای اسلام در سده‌های میانه

نظریه‌های سیاره‌ای در سده‌های میانه

میراث

پیوست