معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آن‌طور که از شرح‌های بعد از عبداللطیف برمی‌آید، تا سال‌ها بسیاری از مثنوی‌پژوهان و به ویژه شارحان شبه قاره، بنای شرح‌شان بر «نسخۀ ناسخۀ» و «لطایف المعنوی» او گذاشته بودند؛ یعنی ابیات را از «نسخۀ ناسخه» و اشاراتی که در ابیات به آیات و احادیث شده بود را در بیشتر موارد عینا از «لطایف المعنوی» نقل می‌کرده‌اند. به بیان دیگر عبداللطیف اولین شرح نظام‌یافته و کامل بر مثنوی را در شبه قاره نوشته که تأثیری شگرف بر مثنوی‌پژوهی در آن خطه داشته است.

عبداللطیف بن عبدالله عباسی گجراتی از پیشروان مثنوی‌پژوهی شبه قاره در سدۀ یازدهم بوده است. از مقدمه‌ای که بر «تذکرۀ بتخانۀ» محمد صوفی مازندرانی نوشته، درمی‌یابیم او در اواخر قرن دهم در احمدآباد گجرات به دنیا آمده است. احتمالاً سال‌های ابتدایی عمرش را در همان‌جا سپری کرده و از محضر محمد صوفی مازندرانی بهره برده است. او خود را «از باریافتگان کنار بساط آن عارف یقینی» و «از زمرۀ ریزه‌چینان خوان آن نعمت بی‌دریغ» می‌شمرد و اذعان می‌دارد که «در استکباب و مقابلۀ آن کتاب میمنت‌نصاب به قدر دخلی نوشت». او در سفرهایش بین سال‌های 1024 تا 1032، افزون بر کارهای دیوانی، هر جا نسخه‌ای از مثنوی می‌دیده، به مقابله و تصحیح می‌پرداخته و در آخر به سال 1032 که مقدمۀ «مرآت المثنوی» را بر آن می‌نگاشته، نسخۀ مثنوی‌اش را که با زیاده از هشتاد دستنویس مثنوی مقابله کرده بود، «نسخۀ ناسخه» می‌نامد.

عبداللطیف در پنجم ذی‌القعدۀ 1047 بیمار شده و از کار دیوانی باز می‌ماند؛ اما تاریخ درگذشت او در هیچ‌کدام از کتب تاریخ روزگارش به‌روشنی بیان نشده و همین سبب شده تا نتوان با قطعیت زمانی را مشخص کرد.

از عبداللطیف آثاری باقی مانده است که عبارتند از: مقدمۀ بتخانه و مجمل احوال شعرا، نسخۀ ناسخه (در تصحیح و مقابلۀ مثنوی)، لطایف اللغات یا فرهنگ لغات مثنوی، لطایف الحقایق من نفایس الدقایق و لطایف المعنوی من حقایق المثنوی.

مهم‌ترین اثر عبداللطیف در زمینۀ تصحیح و مقابلۀ مثنوی، «نسخۀ ناسخه» است که به واسطۀ آن می‌توان وی را اولین مصحح مثنوی دانست. او بر اساس مجموع هشتاد نسخۀ مثنوی تا روزگارش، به تفاریق به تصحیح مثنوی پرداخته و گفته بیت‌هایی که از نظر سلاست و جزالت بر طرز مثنوی دانسته را نگاه داشته و آن دسته که سست و ناشی از تحریف کاتبان پنداشته را ترک کرده است.

لطایف المعنوی تکمیل‌شدۀ آن حواشی‌ای است که عبداللطیف بر «نسخۀ ناسخه» نوشته است. در تصحیح این کتاب افزون بر نسخۀ «لطایف المعنوی» متعلق به کتابخانه و موزۀ ملک، از چند نسخه از «نسخۀ ناسخه» متعلق به کتابخانۀ ملی ایران و کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی استفاده شده است. در واقع تصحیح این کتاب مجموعه‌ای است از تمام متن «لطایف المعنوی» و هر آنچه عبداللطیف در حواشی «نسخۀ ناسخه» نوشته یود.

در این کتاب شرح و توضیحات هر دفتر به پنج گروه تقسیم شده است: ترجمۀ دیباچۀ عربی دفتر؛ شرح ابیات فارسی هر دفتر که نیاز به شرح و توضیح داشته از ابتدا تا انتهای دفتر ذیل عنوان «شرح ابیات مشکله»؛ ترجمۀ ابیات عربی از ابتدا تا انتهای هر دفتر؛ بیت‌های ابتدا تا انتهای دفتر که اشاره‌ای به آیه‌ای از آیات قرآن دارد ذیل عنوان «آیات قرآنی» و بیت‌های ابتدا تا انتهای دفتر که اشاره به حدیث دارد ذیل عنوان «احادیث و بعضی اقوال اولیا».

نثر عبداللطیف مسجع است و هر جا که بیت از آیه و حدیث عاری بوده و او مجالی برای سخنرانی یافته، در زیبا سخن‌گفتن کوشیده است. نمونۀ اینگونه نثر او در مرآت المثنوی و مقدمه‌اش بر لطایف المعنوی و در شرح ابیاتی چون آغاز نی‌نامه دیده می‌شود.

او برای مباحث به حقیقت و پژوهش و جستجو می‌کرده و به جز کتب، گاهی به بزرگان و عالمان روزگارش نیز رجوه می‌کرده و اقوال آنان را با اشاره به سماعی‌بودن منبع می‌نوشته است. او ویژگی سبکی خاص کم دارد و به جز آنچه از زبان عربی در تطبیق موصوف و صفت یا جمع‌ها وام گرفته، می‌توان به استفادۀ او از «در مادۀ» به جای «دربارۀ» اشاره کرد یا «تحقیق» که در شیوۀ عبداللطیف گویی معنای در حدود «به تحقیق» یا «تحقیقاً» دارد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه مصحح

دیباچه مؤلف

دفتر اول

دفتر دوم

دفتر سوم

دفتر چهارم

دفتر پنجم

دفتر ششم

فهرست‌ها