معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عصر صفوی هر چند که بنا بر خصلت‌های خود چون یکپارچگی ارضی ایران تحت لوای حاکمیت دودمان صفوی و رواج مذهب تشیع و نیز توسعۀ گروه‌ها و طبقات اجتماعی شاهد رونق نگارش تواریخ عمومی، متون دینی و تذکره‌های ادبی و هنری بود؛ لیکن از حیث خلق آثار مکتوب در موضوع جغرافیا و مسالک و ممالک از ادوار کم‌فروغ تاریخ ایران است. در این دوره توجه به دانش مزبور اگر هم صورت پذیرفته عمدتاً در قالب تذکره‌های ادبی چون تذکرۀ هفت اقلیم امین احمد رازی و خلاصة الاشعار و زبدة الافکار تقی‌الدین کاشانی است که در خلال آنها به احوال و آثار شعرا به تفکیک تعلق ایشان به ایالات و ولایات ایران‌زمین پرداخته شده است و احیاناً شرحی از ولایات مزبور به دست داده شده است یا آنکه همچون میرزامحمدصادق مینا خاتمۀ دانشنامۀ خود موسوم به شاهد صادق را به شکل معجمی مختصر از اسامی جغرافیائی و شرح آنها اختصاص داده‌اند.

بنابراین این کتاب موسوم به «مختصر مفید» تألیف محمد مفید مستوفی بافقی (زنده در 1091 هـ. ق) تنها کتاب مستقل در موضوع جغرافیا است که از این روزگار می‌شناسیم. افزون بر اینکه به ظاهر آخرین کتابی است که تا پیش از تألیف مرآت البلدان ناصری به منظور جغرافیای عمومی ممالک ایران به نگارش در آمده است. محمد مفید این کتاب را به کنایه از نام خود در مقابل اثر دیگرش جامع مفیدی در تاریخ و جغرافیای یزد نام‌گذاری نمود. او در حقیقت در تدوین مختصر مفید ضمن بهره‌مندی از منابع متعدد، نزهة‌القلوب حمدالله مستوفی را به عنوان الگوی اصلی خود در نگارش جغرافیا بر اساس اندیشۀ ایرانشهری مدّ نظر داشته است. گذشته از ساختار کتاب ارجاعات مکرّر وی به نزهةالقلوب به روشنی مؤیّد این مطلب است.

آگاهی از احوال مستوفی بافقی منحصر بر شرحی است که خود در جلد سوم اثر مشهورش جامع مفیدی به دست داده است. وی به سال 1077 هجری قمری به فرمان شاه سلیمان صفوی به شغل استیفای موقوفات یزد منصوب گردید و هم‌زمان به نیابت الله‌قلی بیک وزیر ولایت یزد نیز گمارده شد. سپس در سال 1080 با درگذشت الله‌قلی بیک نظارت موقوفات مشایخ دادائیه یزد که از اهمیت و اعتبار ویژه‌ای برخوردار بود، علاوه بر منصب استیفای موقوفات یزد به وی محوّل گردید. سرانجام وی در سال 1082 از بندر بصره راه هند را در پیش گرفت و وارد بندر سورت گردید. نخست عازم شاهجان آباد (دهلی) شد و سپس در حیدرآباد دکن اقامت گزید. در آنجا بود که تصنیف مختصر مفید را آغاز نمود. این در حالی بود که هم‌زمان جلد سوم جامع مفیدی را که تدوین آن را از سال 1082 در بصره شروع نموده بود در دست داشت. و در سال 1089 منصب وزارت و میرسامانی همسر شاهزادۀ مزبور و عنوان خان سامان را یافت. در همین موضع بود که تألیف جامع مفیدی را به پایان رساند. سپس به سال 1091 کار تصنیف مختصر مفید را در لاهور به انجام رسانید و این آخرین آگاهی است که از احوال وی در دست است.

وی در مقدمه این اثر به شرح انگیزه و دلایل خود از سبب تألیف کتاب می‌پردازد که در نوع خود از نمونه‌های درخور توجه از آگاهی و خرد قومی و وطنی ایرانیان برحسب اندیشۀ ایرانشهری در روزگار صفویان است. چنان‌که انعکاس اهمیت و عظمت مملکت ایران و وسعت حدود و ثغور آن را به عنوان رویکرد اصلی خویش از تألیف این کتاب بیان می‌دارد.

محمد مفید در تدوین این کتاب همچون نزهةالقلوب حمدالله مستوفی کتابی که بیش از هر اثر دیگری از آن تأثیر پذیرفته، نگارش جغرافیای خود را با تمرکز ویژه بر توصیف ولایات، شهرها، قصبات و قلاع ایران به انجام رسانده است. یعنی رویه‌ای متفاوت با اغلب مسالک و ممالک‌نویسان که در تألیفات خود جغرافیای جهان اسلام را مدّ نظر داشته‌اند. لیکن می‌توان گفت مستوفی بافقی در بیان انگیزۀ خود از تصنیف مختصر مفید، احساسات ایران‌دوستانه را بیش از حمدالله مستوفی بروز داده است.

مختصر مفید یک همانندنگاری و رونویسی صرف از نزهةالقلوب و سایر منابع سلف نیست، بلکه نکته‌های بدیع نیز در آن قابل توجه است. از ابواب تأمل‌برانگیز این کتاب باب‌های بلاد البهلویه و چخورسعد است. بلادالبهلویه یا بلاد پهلویان که به پهلو یا فهلو مشهور است و ظاهراً از روزگار اشکانیان شهرت داشته تقریباً منطبق با ایالت جبال یا عراق حجم بوده است.

اختصاص بابی از کتاب به چخورسعد نیز در حالی است که محمد مفید در باب دیگری از کتاب به اقتباس از نزهةالقلوب به ارمن پرداخته است. این نکته نیز از تأثیرات روزگار حیات مستوفی بافقی است؛ زیرا چخورسعد یا ولایت ایروان در مجاورت قلمرو عثمانی از حیث سیاسی و نظامی از بیگلربیگی‌نشین‌ها و ولایات عمده و مورد توجه صفویان بوده است.

در واقع ساختار کلی کتاب بیانگر آن است که محمد مفید توجه به آثار و متون جغرافیایی اسلاف، خود را ناگزیر از آن دیده که به فراخور روزگار خویش مشخصه‌های جغرافیائی عهد صفوی را نیز به طور مجزا در نظر آورد یا بعضاً در خلال شرح شهرها و قصبات مختلف برخی اطلاعات جدی را با بهره‌گیری از منابع عصر خویش بدان‌ها بیفزاید.

مستوفی بافقی با بهره‌مندی از منابع گوناگون به توصیف ولایات و شهرهای ایران پرداخته و در این کوشش، نزهةالقلوب حمدالله مستوفی بیش ازهر منبع دیگر توجه مصنف را به خود جلب کرده است و به موازات این، وی تبیین اوضاع هر یک از ولایات را بر حسب منابع عهد صفوی از نطر دور نداشته است.

بروز سهوهای متعدد در ضبط اسامی تاریخی و جغرفیایی که تعداد آنها قابل ملاحضه است از ویژگی‌های این کتاب است. از آنجایی که کتاب به صورت معجمی جغرافیایی تدوین شده، سهوهای جغرافیایی راه‌یافته در کتاب از مصنّف سر زده و ارتباطی با کاتب ندارد.

نسخۀ خطی که این کتاب براساس آن به چاپ رسیده، متعلق به موزۀ بریتانیا می‌باشد و تحت شمارۀ «583, 10 Add» در آن موزه نگهداری می‌شود. این نسخه یگانه نسخۀ شناخته شدۀ در دسترس از این اثر می‌باشد. نسخۀ دیگر که برای تصحیح و انتشار این اثر در دسترس نبوده است از آنِ مرحوم دکتر حسین مفتاح بوده است که به تاریخ 1253 هجری به دست محمدکاظم کرونی تحت عنوان «اوصاف الامصار» استنساخ شده بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

عراقین

عراق عرب

عراق عجم

آذربایجان

اران و موغان

موغان

ارمن

بیان اوصاف بلاد نواحی مفازۀ ما بین کرمان و قهستان

بلاد البهلویه

چخور سعد

خراسان

خوزستان

دیار بکر و دیار ربیعه

سیستان و زابلستان و نیروز

شیروان

طبرستان

جرجان

دماوند و خوار و غیره

رستمدار

مازندران

طوالش

فارس

کرمان

گلانات

کردستان

گرجستان

کچ و مکران

ولایت داغستان

سواحل دریای عمان

بنادر فارس

جزایر دریای فارس

الحاقات

سال‌شمار وقایع

فهرست اشعار

فهرست اعلام اشخاص

فهرست اعلام خاندان‌ها، اقوام و طوایف

فهرست اعلام جغرافیائی

اصطلاحات و مدنیات

فهرست کتاب‌ها