معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ناصرالدّین شاه، پسر محمّد شاه قاجار، از بطن ملک جهان خانم مهدعلیا، چهارمین پادشاه سلسلۀ قاجار است. او در ششم صفر سال 1247 ق. متولد شد؛ در یکشنبه هجدهم شوال سال 1264ق. بر تخت سلطنت نشست و پس از نزدیک به 50 سال سلطنت، در روز جمعه هفدهم ذیقعدۀ سال 1313 ق. به تیر اسلحۀ میرزا محمدرضا نام دست‌فروش به قتل رسید.

ناصرالدین شاه از دوران نوجوانی، به ثبت خاطرات خود اقدام ورزیده است و علاوه بر ثبت خاطرات روزانه، به هنرهای تزئینی همچون نقاشی (سیاه‌قلم و آب‌رنگ)، خوشنویسی، شعر و بالاخره هنر عکاسی علاقه‌ای وافر داشته و در هر کدام از این رشته‌ها به حد کمال رسیده است. لیکن مهم‌ترین هنر او، همین ثبت خاطرات روزانه‌اش بوده که به این وسیله یکی از غنی‌ترین منابع جهت بررسی وقایع و حوادث آن عصر را در اختیار نسل بعد از خود قرار داده است. او این هنر را تا اندکی پیش از مرگ فراموش نکرد و بر این امر استمرار و استقامت ورزیده است.

اگر بنا باشد ویژگی‌های هر یک از افراد شاخص را در یکی دو کلمه خلاصه و بیان کنیم، بی‌شک باید ناصرالدین شاه را «پادشاه خاطره‌نویس» بنامیم. او بیش از همۀ پادشاهان ایران؛ یادداشت‌ها، کتاب‌ها، خاطرات، سفرنامه، [سیاه مشق، طراحی و سیاه قلم] و دیوان شعر از خود به یادگار گذاشته است. هر چند که تعدادی از اینها و شاید بیشتر نوشته‌های اصلی او تاکنون به چاپ نرسیده و معروف همه نیست.

طبعا با چاپ و انتشار آنها بهتر می‌توان اوّلا آگاهی‌های صحیح و درستی از یک برهۀ طولانی تاریخ ایران به دست آورد و ثانیاً بر میزان پشتکار شخص وی و دانشوری‌اش و آگاهی او بر زبان‌های خارجی مطلع شد.

آنچه این پادشاه پرنویس را ـ در زمینۀ خاطره و خاطره‌نویسی ـ از بسیاری از دیگر اسلافش متمایز می‌سازد، آن است که وی شأن خود را به عنوان یک خاطره‌نگار، فراتر از واسطه‌ای صرف، به جهت بیان مشهودات و مسموعات خود دانسته و به ارائۀ تجربیات بکر و دست اول و همچنین مشاهدات زندگی خویش ـ و صد البته متأثر از جایگاه و موقعیت سیاسی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی خود ـ پرداخته و با بهره‌گیری از ذهنی پویا و قلمی توانا، با هوشیاری و دقت نظر عالی، این آثار ارزشمند را برای ماندگاری در تاریخ ساخته و پرداخته است.

ساده‌نویسی و سبک صریح و صمیمانه در نوشته‌های او، و عدم تأکید بر لفّاظی و عبارت‌پردازی و همچنین تبعیت نکردن از نثر معمول و متداول زمانه ـ یعنی همان نثر مصنوع و پرتکلّفی که آداب و سنن منشیانۀ درباری آن را شکل داده بود ـ از دلایل مهم استقبال خوانندگان از روزنامه‌های خاطرات ناصرالدین شاه است.

این کتاب حاصل استنساخ بخشی از آلبوم شمارۀ 97 از مجموعه آلبوم‌های بیوتات است که در بخش اسناد خطی سازمان اسناد ملی ایران، تحت شمارۀ 7226/295 بایگانی گردیده است. این آلبوم به قطع رحلی بزرگ است و ظاهراً نخستین جلد از خاطرات ناصرالدین شاه است و متضمن 694 صفحه می‌باشد که به شرح خاطرات روزانه ناصرالدین شاه، از تاریخ چهاردهم محرم 1279 تا سیزدهم جمادی الثانی 1285ق. اختصاص دارد و در دو صفحه اول، کسی از منشیان دربار فهرست خوبی برای آن فراهم کرده است. برخی فصل‌ها با صفحات مذهّب و دارای سرلوح زرّین آغاز می‌گردد. این مجلّد با سفرنامۀ شهرستانک که در محرم سال 1279ق. رخ داده آغاز شده است و با شرح خاطرات روزانه وی در سلطنت‌آباد، در تاریخ جمادی الثانی سال 1286ق. به پایان رسیده است.

اوراق فراوانی از این کتاب اختصاص دارد به شرح و بیان اتفاقات روزمره، از قبیل شکار و تفرّج و سیروسیاحت یک‌روزه و چندروزه در اطراف و اکناف طهران، همچون دوشان تپّه و جاجرود، سلطنت‌آباد، قصر قاجار؛ کوه‌های طهران و همچنین ییلاقات حاشیۀ طهران از قبیل شهرستانک، آهار، نیاوران و شکرآب. از صفحۀ 133 کتاب، نخستین سفر ناصرالدین شاه به خطه خراسان و زیارت مرقد مطهر امام هشتم شیعیان آغاز می‌شود که در مجموع 230 صفحه از این کتاب به شرح این سفر اختصاص دارد و از صفحۀ 368 تا 377 کتاب نیز به شرح وقایع پس از بازگشت از سفر و همچنین اخبار اتفاقات دارالخلافه اختصاص یافته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مصحح

شکراب ربیع الاول 1283

شهرستانک ربیع الثانی 1283

دوشان تپّه جمادی الاوّل 1283

قصر قاجار جمادی الاوّل 1283

دوشان تپّه جمادی الثّانی 1283

دارالخلافه جمادی الثّانی 1283

متفرقه دارالخلافه جمادی الثّانی 1283

دوشان تپّه جمادی الثّانی 1283

جاجرود رجب 1283

دوشان تپّه شعبان 1283

جاجرود شوال 1283

متفرقه دارالخلافه شوال 1283

دوشان تپّه ذیقعده 1283

سفرنامه خراسان ذیحجّه 1283

سفرنامه خراسان محرم 1284

سفرنامه خراسان صفر 1284

سفرنامه خراسان ربیع الاول 1284

سفرنامه خراسان ربیع الثانی 1284

سفرنامه خراسان جمادی الاول 1284

اخبار مختلفه در خاتمه سفر خراسان جمادی الاول 1284

دوشان تپّه در خاتمه سفر خراسان جمادی الثانی 1284

اختتام سفر خراسان جمادی الثانی 1284

سند ضمیمه

فهرست‌های چندگانه

فهرست نام اشخاص و القاب

فهرست مدنی، اجتماعی، اداری و واژه‌های خاص

فهرست اسامی جغرافیایی

فهرست طوایف، ایلات، خاندان‌ها و مذاهب

گل‌ها، گیاهان، و میوه‌جات

مأکولات و مشروبات

فهرست کتب و رسالات

بخش تصاویر بانضمام نقاشی‌های ناصرالدین شاه

منابع و مآخذ