معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مثنوی سیر العباد الی المعاد منظومه‌ای عرفانی است که شرح تکامل روح انسان را نشان می‌دهد. شاعر در این مثنوی موضوعی فلسفی را با مدح ممدوح که او را نمونۀ انسان کامل می‌داند، همراه کرده و برای بیان این مطلب، بعد از مقدمه و طرح موضوع اصلی (مراحل رشد روح) به مدح وارد شده است. آغاز چکامه خطاب رمزآمیزی به «باد» است که بر خلاف مثنوی «کارنامه بلخ» تا پایان ادامه ندارد، بلکه برای ورود به متن اصلی که نشان‌دهندۀ سیر روح به مدارج مختلف است، با بیانی اندرزگونه پایان می‌یابد؛ به این صورت که باد لحظه‌ای به سخن شاعر گوش فرا دهد تا او «رمز آفرینش» خود را بیان کند:

یک زمان از زفان بینش من                         گوش کن رمز آفرینش من

و باد همان نفخۀ الهی است و حامل روح در بدن. روح به محمل نفخه سیر کرده، پس نفخه مقدم بر روح است و اینکه ابتدای مثنوی خطاب با باد است بر این اساس می‌باشد. هدف سنایی در این منظومه این بوده به مخاطب («باد» که به کنایه خواننده چکامه است) بیاموزد که خود را وقف وظایفی کند که مقتضای وجود اوست: «رشددادن اخلاق و فضایل معنوی خود». او بیان رمز آفرینش را با کلام خلاق اله «امر کن» آغاز می‌کند که در واقع همان پا به هستی گذاشتن بشر است. مراحل بعد از آن بیانگر رشد جنینی (زندگی گیاهی)، مرحله حيوانی و بالاخره بیماری روح ناطقه است که در پرتو هدایت عقل حاصل می‌شود و در نهایت به مدح ممدوح منجر می‌گردد. بخش مدحیه نیز تقریباً یک سوم تمام منظومه را به خود اختصاص داده است.

این منظومه به‌طور کلی دربارۀ وجود خاکی انسان است که بعد از طی مدارج رشد تا مرحلۀ بیداری بالا می‌رود. اولین مرحله، روح گیاهی است که در دورۀ جنینی چون پرستاری انسان را نگه‌داری می‌کند. سپس روح حیوانی که بیشترین وظیفۀ آن گردآوری اطلاعات از جهان خارج به کمک حواس پنج‌گانه ظاهر و نگه‌داری و بهره‌مندی از آن به مدد حواس درونی است که این کار در سایۀ سازگاری چهار عنصر طبیعی امکان‌پذیر خواهد بود. در طی مراحل رشد و آمادگی برای پذیرش «نفس گویا» با گشودن چشم بصیرت، موفق به یافتن راهنمایی می‌شود که در سیر مراحل اخلاقی او را ارشاد می‌کند.

این راهنما که در حقیقت همان عقل فعال است ـ و از عقل کل دستور می‌گیرد ـ در طی سفر به او می‌گوید که در نهایت به «معاد» باید رسید و راه آن از طریق پشت سر گذاشتن زندگی مادی است.

ظاهرا سنایی دو اثر فلسفی قبل از خود را مد نظر داشته است: یکی کتاب آداب العرب والفرس از ابن مسکویۀ فیلسوف (325 ـ 421) و دیگر رسالۀ حی بن یقظان ابن سینا. آنچه بین دو اثر و سرودۀ سنایی مشترک است، آن است که هر سه متضمن نمادهایی برای درک مفاهیمی است که بیان‌کنندۀ رشد اخلاقی انسان در این جهان است و الگوی مشترک آنها تمثیل «پیرمردی» به عنوان راهنمای روحانی است که در گذر از «سه مرحله» برای رسیدن به کمال، انسان را همراهی می‌کند. با اینکه سرودۀ سنايى با بخشی مدح‌گونه همراه است؛ ولی تردیدی نیست که او در بیان سفر تمثیلی خود از روش ابن مسکویه و ابن سینا پیروی کرده و موضوعش در نهایت مانند آن دو معاد است. همچنین قصۀ ابن طفیل و رسالة الغفران ابوالعلاء معری و معراج‌نامه‌هایی که دربارۀ معراج پیامبر اکرم (ص) نوشته شده، دربردارندۀ مفاهیم فوق است که سنایی از آنها متأثر بوده است.

قدیمی‌ترین نسخۀ موجود برای این تصحیح مربوط به سال 552 و شامل 712 بیت است که 25 بیت اول آن خطاب به «باد» است. متن این کتاب بر اساس نه نسخه تصحیح شده است که نسخۀ سلیمانیه بغداد لی وهبی نوشته بوسعید مودود بن قلج اصفهانی 7 شوال 552 برای بدرالدین ابوعلی فرزند غازی صائغ هروی نسخۀ اساس بوده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار چاپ دوم

پیش‌گفتار سیرالعباد

معرفی نسخه‌ها

سیر العباد الی المعاد

شرح ابیات نسخه n

توضیحات

شرح ابیات الحاقی

مقدمه شرح نسخه F

مقدمه شرح نسخه K

شرح اصطلاحات مقدمه

لغات و اصطلاحات مقدمه

لغات و اصطلاحات ابیات

لغات ابیاتی الحاقی از H.B.P

فهارس