معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از مؤلفین و مترجمین مهم و کمتر شناخته‌شدۀ مؤسسۀ بیت الحکمه در بغداد عصر عباسی، شخصی است از مسیحیان فرقه ملکیت به نام «قسطا بن لوقا». او که از چهره‌های علمی پرکار سدۀ سوم هجری است با تراجم و تألیفات گستردۀ خود، نقش مهمی در انتقال دانش یونانی به محیط اسلامی ایفا کرد و بدین جهت می‌توان وی را در زمرۀ کسانی شمرد که مقدمات بالندگی بیشتر مباحث اندیشگانی و علمی را در سدۀ چهارم هجری، یعنی اوج عصر تمدن اسلامی، پدید آوردند. وی در عصر خود و اعصار نزدیک به آن از شهرت زیادی برخوردار بوده است و این می‌تواند از دایرة‌المعارف‌های مربوط به آن دوره به ویژه از توضیحات ابن ندیم در «الفهرست»‌اش، دریافت. قسطا در زمره کسانی است که گاهی اوقات در ادبیات فارسی از آنها به عنوان نمادی از علم و دانایی یاد می‌شده است.

یکی از کتب مهم و شاید مهم‌ترین کتاب تألیفی وی کتابی است با نام «کتاب الفرق بین الروح و النفس و قوی النفس و ماهیة النفس» که از یک سوی در‌هم‌تنیدگی علوم فلسفی و پزشکی در آن زمانه را نشان می‌دهد و از دیگر سوی توضیح مناسبی درباره نحوه ارتباط میان نفس و بدن ارائه می‌دهد و همین توضیح در درک نظام فکری بسیاری از فلاسفه مسلمان که پس از وی زیسته‌اند، یاری‌دهنده است. همچنین این کتاب می‌تواند در تعریف روح و نفس نزد قدما و کاربرد مختلف و همواره پرسش‌برانگیز این واژگان مؤثر واقع شود.

بر حسب تحقیقات پنج نسخه خطی از این کتاب باقی مانده است. محقق در این کتاب برای اولین بار اقدام به ترجمۀ فارسی این کتاب می‌نماید و با توجه به اغلاط موجود در تصحیح پیشین، به تصحیح مجدد متن مبادرت ورزیده‌ است. در بخش دوم این کتاب به برخی از جنبه‌های مسئلۀ تفاوت میان کاربرد واژگان روح و نفس اشاره می‌کند. سپس در بخش سوم زندگی‌نامه‌ای از قسطا بن لوقا بر اساس منابعی همچون الفهرست ابن ندیم، عیون الانبا فی طبقات الاطبا ابن ابی اصیبعه و اخبار العلما قفطی و ... ارائه داده و کتب تألیف و ترجمه او را در کتابخانه‌های مختلف جهان ردیابی کرده است و در بخش چهارم به خود کتاب پرداخته و تصحیح مجدد آن را همراه با درج نسخه عکسی از نسخه خطی  آورده است.

رساله این‌طور شروع می‌شود که قسطا فردی را مخاطب ساخته و می‌گوید تو از تفاوت میان نفس و روح پرسش کردی و من در اینجا برایت پاسخی از گفته‌های افلاطون و ارسطو و ثاوفرسطیس و جالینوس (که این آخری درباره نظرات افلاطون و بقراط است)، در نهایت اختصار فراهم آورده‌ام چرا که کثرت اشتغال تو به امور دولتی را شاهد بوده‌ام. سپس قسطا بیان می‌دارد که برای تعیین تفاوت میان دو چیز باید تعریف هر یک از این دو را دانست و فصلی را در تعریف روح می‌آغازد. او پس از تعریف روح در قالب پدیده‌ای مادی که مانند بخاری در قلب و مغز قرار دارد؛ فصلی را به تعریف نفس به عنوان حقیقتی مجرد و غیرمادی و فناناپذیر اختصاص می‌دهد و در نهایت به تفاوت میان آن دو می‌پردازد. نکات مهمی که در مطالعه این متن باید بدان توجه داشت این است که اولا فراموش نشود که منظور وی از واژه روح به هنگام سخن گفتن از پخش شدن آن در سرخرگ‌ها و سیاهرگ‌ها و امثالهم، همان پدیده مادی است که به آن اشاره شد نه واژه روح به معنای حقیقت راستین انسان که معمولا در زبان فارسی از آن استفاده می‌کنیم. ضمنا هر چند نحوه توضیح قدما درباره پدیده‌ای که واسط میان نفس و بدن است یقینا نیاز به تنقیح و اصلاح دارد؛ اما اساس مسئله یعنی بودن پدیده‌ای مادی اما بسیار لطیف (شاید چیزی شبیه به نوعی نیروی الکتریکی) به عنوان واسطه میان آن دو، امری است که هنوز هم می‌توان درباره آن اندیشید. ثانیا باید توجه داشت که سیمایی که وی از آناتومی بدن شرح می‌دهد با استفاده از دانش پزشکی بشر در قرن سوم هجری است و یقینا با دانش امروزی بشر، بسیاری از این توضیحات، نادرست خواهد بود اما همین اشتباهات نیز از منظر دانستن اینکه پزشکی قدیم چگونه به بدن انسان می‌نگریسته است؛ حائز اهمیت است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

در اهمیت مسئلۀ نفس و روح

چگونگی آشناشدن با دانشمندی به نام قسطا بن لوقا

قسطا بن لوقا در منابع کلاسیک

ردیابی برخی آثار به‌جای‌مانده از قسطا بن لوقا

قسطا بن لوقا با کدام خلفای عباسی معاصر بوده است

نکاتی درباره یوحنا اسبانی

کتاب الفرق بین الروح والنفس

جایگاه این کتاب در تاریخ فلسفه

اشاره‌ای به محتوای کتاب الفرق بین الروح والنفس

متن کتاب الفرق بین الروح والنفس

ترجمه فارسی کتاب الفرق بین الروح والنفس

تصویر نسخه خطی کتاب الفرق بین الروح والنفس

فهرست منابع