معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نقد صوفیه از تصوف نگاه نقادانۀ خود صوفیان، به گروه ایشان است و برگرفته از نخستین تألیفات آنان، تا قرن پنجم هجری است. اگرچه تألیفات این مقطع از تاریخ صوفیه، فراوانی چندانی ندارد؛ اما همین مقدار موجود، آیینۀ تمام‌نمای سیمای تصوف در آغازین دوره‌های خود، به شمار می‌آید. در این اَدوار، مؤلفان صوفیه، جز در مواردی نادر کمتر به دنبال ثبت و ضبط منظم و جامع آراء و عقاید خود بوده‌اند. آنان بیشتر تلاش می‌کردند تا مشخصات مدارس و مکاتب تعلیمی، ویژگی‌های شخصیتی و زندگی و حکایات و وقایع مربوط به مشایخ سرشناس و تأثیرگذار خود را ماندگار سازند. نویسندگان این دوره، در راستای تلاش برای ثبت و ضبط و شهرت‌بخشیدن به دبستان‌های خود، از بیان برخی اقوال و آرای پیران خود، دریغ نورزیده‌اند. در واقع، وجود پاره‌ای از این اقوال و آراء در چنین آثاری است که امروزه، زمینۀ تحقیقات قابل اعتماد ما را در افکار و عقاید صوفیان فراهم می‌سازد. البته در این میان، کسانی هم به فکر ضبط تاریخی این جریان عظیم بوده و سعی کرده‌اند اطلاعات جغرافیای اطراف خود و دوردست‌ها را مضبوط سازند.

نکتۀ مهم و قابل توجه در این هنگامۀ اجتماعی جریان‌ساز، ارتباط غالب آموزه‌های تصوف با فرهنگ، مردم و مبادی روزمرۀ آنان بود. حتی اگر به جنبه‌های نظری و فکری در بطن کلام آنان نگاه کنیم، در می‌یابیم که مشایخ و مرشدان، سخنان خود را صرافاً به منظور تفهیم و تفهّم، با شیخ و مرشدی دیگر، بر زبان نرانده‌اند ـ چنانکه فیلسوفان و اهل حکمت کرده‌اند ـ بلکه گفتار آنان، با فلسفۀ زندگی ملموس و مناسبات آن، در ارتباط است. می‌توان گفت دبستان‌های صوفی، از این حیث مشابهت زیادی با جریان عظیم دبستان‌های رواقیون و کلبیون در یونان باستان دارد.

کتاب‌هایی چون حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء از «ابونُعیم اصفهانی» و طبقات ‌الصوفیه «ابو عبدالرحمن سُلمی نیشابوری» را می‌توان از نمونه‌های بارز این مساعی در دوران یاد شده دانست. در این دسته از کتب صوفیه، محور شر فصل‌ها، پیران و مشایخ، مریدان و حوادث و واقعات زندگی آنان است. البته این شیوه، خالی از منقولات برجسته و اثرگذار پیران نیست. آنچه به ندرت، از لابلای چنین کتبی استخراج می‌شود، همانا تصویر شرایط سیاسی و اجتماعی روزگار مؤلف است. این مؤلفان، نیازی نمی‌بینند تا از وضعیت اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی خود و اسلافشان، گزارش مستقیمی ارائه کنند. از این روست که خوانندگان پیگیر، باید بتوانند از نکته‌های و اشارات ناچیز شرایط حاکم بر زندگی آنان، نقشی نه چندان روشن، فرا چنگ آورند.

کثرت و تعدد مشایخ و در نظرداشتن حجم نوشته، موجب شده تا در ضبط سخنان مشایخ نیز، بنا را بر انتخاب جملات و عبارات تأثیرگذار و به قول مردمان امروز، کلیشه‌ای بگذارند؛ چرا که اینگونه کتاب‌ها، گنجایش بیان همۀ سخنان و رهنمودهای پیران را نداشته‌اند. با این حال، آنچه بیش از همه در فحوای این کتب، ارجمند می‌نماید، همین سخنان منتخب است.

در کنار کتاب‌هایی چون حلیة الاولیاء و طبقات الصوفیه، باید از کتب دیگری هم سخن گفت. کتاب‌هایی چون رساله «ابوالقاسم قشیری» و کشف المحجوب «ابوعلی هجویری» و ختم الاولیاء «حکیم محمد ترمذی». تفاوت این نوشته‌ها، با آثار پیشین صوفیه در آن است که در کنار ذکر نام مشایخ صوفیه و منقولات آنان، به مباحثی پیرامون مستحسنات، آداب و رسوم، برخی از الفاظ، مصطلحات و تفاسیر و تعابیر خاص این جماعت نیز توجه شده است. بخش‌هایی از این کتب، به نقد و تحلیل پاره‌ای از افکار و عقاید صوفیان، اختصاص دارد. بعدها بزرگانی چون «غزالی» به شیوه‌ای جامع‌تر، به طرح مسائل فردی، اجتماعی، فرهنگی و اعتقادی تصوف می‌پردازند و آثار ایشان ـ برخلاف مصنفّان پیشین صوفیه، که صرفاً به ثبت و ضبط احوال و اقوال صوفیان اختصاص داشت ـ همیشه همراه نقد و نظر و توصیه و اصلاح بوده است.

گویی مؤلفان نخست، همانند تاریخ‌نویسان، فقط وقایع را از دور مشاهده می‌کردند و می‌نگاشتند و تنها «صاحب قلم» بودند؛ ولی مؤلفان پس از ایشان، هم «صاحب قدم» و هم «صاحب قلم» بوده‌اند. از این رو کتاب‌هایی چون احیاءالعلوم و کشف‌المحجوبف محصول نگاه یک منتقد آشنا به ضعف و قوّت‌های عملی و نظری جماعت صوفیان است.

در این کتاب، انتقاد و خرده‌گیری از رفتارهای نابهنجار و انحرافات و لغزش‌های جماعت صوفیان از زبان آشنایان، مدافعان و بزرگان صوفیه، نقل و نقد می‌شود تا از این راه، نگاهی از سر تحقیق و تعمیق به بخشی ناگزیر از کلیک فرهنگ و تمدن ایرانی بیفکنیم؛ وگرنه کم نبودند مخالفانی که با آختین تیغ زبان و به دست‌کردن دشنام، هر آنچه را رنگ صوفی‌گری داشته، یکباره مورد تاخت و تاز قرار داده و با استعانت از «تلبیس ابلیس» به نفی کل تجربه‌های متفاوت انسانی و معنوی و شیوه‌های بیان هیجانات لطیف روحی و دستاوردهای باطنی پرداخته‌اند. از چشم کسانی چون «ابن جوزی» همۀ تراوشات قولی و فعلی این جماعت، بر منهج نادانی و غوایت، یا معاندت و سرکشی نهاده شده است. از نظر این گروه؛ راه صلاح و فلاح، جز برای مدعیان ظاهری آن، برای دیگران بسته است. غافل از آنکه نادانی و غوایت از ناگزیرهای همیشگی و همگانی تاریخ بشری است. به قول شیخ اجل:

هیچ کس بی دامن تر نیست، اما دیگران                             باز می‌پوشند و ما بر آفتاب انداختیم

فهرست مطالب کتاب:

عنوان

پیش گفتار

مقدمه

فصل اول: نقد اجتماعی صوفیه از تصوف

فصل دوم: نقد فرهنگی صوفیه از تصوف

فصل سوم: نقد اخلاقی صوفیه از تصوف

فصل چهارم: نقد عقیدتی و فکری صوفیه از تصوف