معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کمیابی منابع شناخته‌شدۀ فارسی، وابستگی پژوهشگران قرن نوزدهم را به گزارش‌های غربی و به‌خصوص تعدادی محدود از گزارش‌های قابل اعتمادتر که با وجود کوتاهی‌های خود این منابع، باز هم به دلیل امتیازهایی که مشاهدۀ بی‌واسطه و دست اول دارد، سودمند هستند، برجسته‌تر می‌کند. نظر آنها اغلب تحت تأثیر کامل علاقه‌های سیاسی یا تجاری‌شان به انحراف کشیده شده است؛ اما این ضعف به‌سختی از ارزش آثار آنها می‌کاهد.

طی دهه‌های میانی قرن نوزدهم کاری را که کیث ادوارد ابوت، کنسول بریتانیا در تهران و تبریز بین سال‌های 1841 تا 1868 انجام داد، این بود که یادداشت‌هایی را مخصوصاً با کیفیتی عالی به وجود آورد. در مقایسه با بیشتر همکارانش که علاقه‌شان محدود به مانوردادن‌های سیاسی و دیپلماتیک بود، ابوت یک ناظر مشتاق و یک مجموعه‌ساز داده‌ها و آمار و اطلاعات اقتصادی، جغرافیایی و اجتماعی بود. او خود را درون چارچوب سیاست خارجی بریتانیای قرن نوزدهم حفظ کرد و مانند دیگر مأموران سیاسی در ایران منصوب شد.

گزارش‌های ابوت گستره‌ای کامل از موضوعات دیپلماتیک، تجاری و اقتصادی را پوشش می‌دهد و می‌تواند به سه گروه تقسیم شود. گروه اول آن دسته از موضوعاتی هستند که فقط سروکار با امور سیاسی و دیپلماتیک جاری دارند و بر وضعیت عمومی یا فضای مسئولیت‌های کنسولی وی متمرکزند. بیشتر اینها را نامه‌هایی از تبریز شکل می‌دهند که شامل رویدادهای عمده، دولت ایالتی و مسائل سیاسی شهری، شخصیت‌های برجستۀ شهر، سران قبایل و دیگر گروه‌های ذی‌نفوذ در ولایت می‌شوند. به طور طبیعی اهمیت بیشتری به امور مربوط به بریتانیایی‌های مقیم و دیگر ملیت‌های خارجی تحت حفاظت بریتانیا و همچنین فعالیت کارگزاران و کنسول‌های روسی داده شده است.

گروه دوم اختصاصی‌تر مربوط به تجارت و شامل گزارش‌هایی می‌شوند که با فاصله‌های منظمی ـ اغلب سالانه ولی نیم‌سالانه هم وجود دارد ـ پیرامون بازرگانی در تبریز و تهران تهیه شده‌اند. اگرچه این گزارش‌ها از نظر تعداد محدودند، دامنۀ وسیعی از موضوعات مربوط به بازرگانی خارجی طی دهه‌های 1840 تا 1860 همچون مقدار واردات و صادرات، بازاریابی، نوسانات در بازار و تأثیرات ثانویه این نوسانات بر اقتصاد را پوشش می‌دهند. با توجه به اهمیتی که طی قرن نوزدهم به تبریز به عنوان مرکز اصلی بازرگانی در شمال داده شده، ارزش این گزارش‌ها بی‌حد و اندازه است.

گروه سوم و احتمالا قابل توجه‌ترین آنها گزارش‌هایی هستند که با هدف اصلی تهیۀ یک بررسی و مطالعه‌ای همه‌جانبه نسبت به وضعیت عمومی ایالت‌های گوناگون و کشف امکانات جدید برای گسترش تجارت با فاصله‌های طولانی ارائه شده‌اند.

به نظر می‌رسد ابوت برای گزارش‌های با جزئیات بیشتر در مورد اقتصاد محلی، جایی که منابع رسمی در دسترس نبودند، به منابع محلی و هر جا توانسته به کارگزاران بریتانیایی و خبرچین‌ها اعتماد کرده است. اما برخی از جالب‌ترین نکاتی که در این گزارش‌ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته، برخاسته از مشاهدۀ مستقیم در همان نقطه بوده و بیانگر جایگاه و وضعیت صنایع دستی و دیگر کالاهای تجاری، تصریح در تعداد بازرگانان، خرده‌فروش‌ها، مغازه‌ها، کاروانسراها و بازار کالاهای خارجی در هر مرکز است.

ابوت برای زمینۀ عمومی تاریخ و جغرافیای کشور بیشتر تکیه بر گزارش‌های مشهور توسط شاردن، مالکوم، موریه و دیگر اروپایی‌ها دارد؛ اگرچه در چند مورد اندک به منابع فارسی هم مانند متن دورۀ صفویۀ زینت الاخبار امیر مجدالدین محمد (مجدی) برای تاریخ و جغرافیای آذربایجان مراجعه داشته است.

این کتاب با وجود داشتن جذابیت یک کتاب تاریخی، کتابی است تخصصی در اوضاع اقتصادی ـ اجتماعی، محیط زیست جانوری، جغرافیا و جغرافیای تاریخی اواسط دورۀ قاجار که در آن به محصولات هر منطقه خراج یا مالیات، معاد، صادرات و واردات، حمل و نقل، راه‌ها و فاصله‌ها، جمعیت شهرهای عمده، قبایل ترک و عرب، فارس، بلوچ، کرد، ترکمن و شاخه‌های آن و... پرداخته است.

هر سه پژوهشی که در این مجلد آمده‌اند از جملۀ گسترده‌ترین گزارش‌های وزارت خارجه‌اند که در دهه‌های میانی دو قرن پیش هیئت‌های بریتانیایی اعزامی به ایران آنها را تهیه کرده‌اند. این گزارش‌ها تصویری کامل از اوضاع جغرافیایی و اجتماعی آن دوره ارائه می‌دهند.