معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

درد اصلی نگارنده در این کتاب حدیث مهم، باارزش و قابل تکرار بازیگریِ ایرانیان و قواعد بازی آن است. پرسش عاجل این است که چرا ایرانیان پس از عصر تمدن‌سازِ صفوی دیگر نتوانستند بازیگری و نقش‌آفرینی کنند و به جای آن با هوراکشی، نظاره‌‌گری، مصرف‌کنندگی و برهم‌زنندگی در حاشیۀ تاریخ ماندند و به زبان داریوش شایگان، فیلسوف معاصر، همچنان در «تعطیلی تاریخی» به سر می‌برند؟ شخص یا گروه در هر موقعیت زمانی و مکانی توانش این را دارند که یکی از چند نقش زیر را ایفا کنند: 1. بازیگر و نقش‌آفرین؛ 2. هوراکش، برای دیگری یا حتا در دفاع از یک سنت، فکر یا ایدئولوژی؛ 3. نظاره‌گر که به صورت انفعالی فقط به تماشا می‌نشیند؛ 4. مصرف‌کننده، که مجدداً منفعلانه از ثمرۀ عمل و نقش‌آفرینی دیگری استفاده می‌کند، بدون آنکه چیزی بر آن بیفزاید؛ و 5. برهم‌زننده و مخرب که در پایین‌ترین درجه انرژی منفی پخش می‌کند و در وضعیت کلان نظم موجود بر هم زده می‌شود. جالب است که در این آخری دست‌کم درجه‌ای از حرکت و نقش‌آفرینی حضور دارد، اما متأسفانه در جهت تخریب و نابودی. مفروض اصلی برای فهم و احتمالاً درمان این دردِ ایرانیان آگاه‌شدن، تصاحب و تبویب حد و حدود هویت فردی و ملی است، زیرا این اقدام مهم‌ترین عامل در نقش‌آفرینی و بازیگری است. پس بار دیگر چیستی هویت مورد نظر است. اما آیا رهیافت و زاویۀ دید این اثر با دیگر کارهای نگارنده متفاوت است؟ به چه چیز توجه شده است؟ و چه مقولات و پدیده‌هایی از هویت بر میز تشریح گذاشته شده‌اند؟

پرسش اصلی کتاب این است که آیا می‌توان تلاش در بازسازی باغی با عوامل هویت ایرانی، که در میراث غنی ایرانیان «سنت، ایرانیت، دین و تجدد» خوانده شده است، سرنمونی موفق برای بازیگری و نقش‌آفرینی عرضه کرد؟ پاسخ کتاب این است که مثال‌های فراوانی وجود دارند؛ اما به گمان نویسنده سرآمد آنها حافظ بزرگ است که ابزارهایی کارساز در سه سپهر روشی، محتوایی و عملی به جا گذاشته است. وی براساس روش «نظربازی» مفاهیمی کلیدی، مهم و سرمد را ابتکار کرده است، روشی که ایجاب می‌کند مفاهیم نظری و عملی وی عیناً تقلید نشوند، بلکه به عنوان افق و نمونه تلقی شوند. بر هر شخص یا نسلی واجب است برای خود متناسب با شرایط مکانی و زمانی ترکیبی مبتکرانه و روزآمد از این مفاهیم بسازد. این افق و نمونه از پنج مفهوم کلان ساخته شده است که عبارت‌اند از: عشق، ایمان، ادب، رندی و مریدی. در این کتاب نه فقط این مفاهیم بسط داده شده است بلکه آنچه کتاب را عمق بیش‌تری می‌بخشد روش تاریخی گفتمانی مؤلف است که کتاب را به اثری گسترده و پیچیده، هم در زمینۀ زندگی فرهنگی/ فکری ایرانیان و هم در زمینۀ بازیگری فاخر و واقع‌گرایانۀ حافظ، تبدیل می‌کند.

بخش‌ درآمد این کتاب چرایی این چرخش و روش کار را بسط می‌دهد. نخستین گفتمان به بررسی وضعیت تاریخی، سیاسی و فرهنگی ایران در عصر حافظ می‌پردازد که تحت تأثیر منش فکری و شیوۀ تولید «عربسک ـ عربیت» بوده است؛ چه کسانی حکومتداری و جهانداری می‌کردند و شیوۀ حکومتداری آنان چگونه بود؟ بر زبان و ادب و فرهنگ ایران چه گذشت؟ گفتمان دوم با تمرکز بر شخصیت‌ فردی و رهیافت و روش حافظ امیدوار است که شخصیت فکری او را شناسایی کند. گفتمان سوم نظام و پایه‌های فکری حافظ را با توجه به سه جنبۀ هویت شالوده‌شکنی می‌کند. اگر بخواهیم تعریف حافظ را از خویشتن خویش انسان خلاصه کنیم، واژۀ عشق بیانگر آن است. رابطۀ با دیگری را ایمان و ادب شکل می‌بخشند و جنبه‌های عملی رابطۀ انسان با کل وجود را رندی شخص و راهنمایی پیر مغان سامان می‌دهند. گفتمان چهارم که جمع‌بندی است، «عبرت» خوانده شده تا کل بحث در قالب دو پرسش یادآوری شود: آیا اصولاً ایدۀ انسان کامل ممکن است و در صورت امکان نوع ایرانی آن چگونه تحقق یافته است؟ گفتار آخر می‌تواند سرنخ‌هایی از انسان‌شدن و انسان‌ورزی را در چارچوب باغ هویت ایرانی در اختیار ایرانیانی بگذارد که تصمیم به بازیگری دارند.

فهرست مطالب کتاب:

دربارۀ نویسنده

پیش‌درآمد

درآمد: نقش‌آفرینی و باغ هویت

موضوع بحث

 رهیافت و روش

گفتمان یک: باغ ایرانی در عصر عربسک ـ عربیت

گفتمان دو: نمونه‌ای از بازیگری

گفتمان سه: اندیشۀ بازیگری

گفتمان چهار: عبرت

منابع