معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تذکرۀ نفایس المآثر یکی از تذکره‌های مهم و معتبر است که سرشار از آگاهی‌های تازه در باب ادب و تاریخ آغاز دورۀ صفوی در ایران و عهد تیموری در هند است. مؤلف این تذکره علاءالدوله کامی قزوینی خود از خاندانی اهل علم و ادب بود و از قضای روزگار ناگزیر از ایران مهاجرت کرد و در هند رحل اقامت افکند. وی به واسطۀ ارتباط نزدیکی که با جامعۀ ادبی ایران و شعرای فارسی‌زبان شبه قاره و دربار بابری داشت، تذکرۀ بسیار ارزشمند «نفایس المآثر» را در زمینۀ ادب و تاریخ این عصر تصنیف کرد.

اطلاعات از زندگی کامی قزوینی منحصر است به برخی آگاهی‌های پراکنده‌‌ای که خود وی در مطاوی همین کتابش به دست داده است. علاءالدوله بن یحیی السیفی الحسنی متخلص به کامی از خاندان بزرگ و تاریخ‌دان و سادات شهیر حسنی قزوین در دهه‌های نزدیک به میانۀ قرن دهم پا به عرصۀ هستی نهاد. سال فوت وی نیز مانند سال تولدش روشن نیست؛ اما به سبب آنکه آخرین اصلاحات و اضافاتش به این کتاب تا 998 بوده است، گمان حیات وی پس از سال 1000 هجری سست و نااستوار به نظر می‌رسد.

چند تن از شعرا که کامی با آنان مراوده داشته و گاه از شخص ایشان مستقیما طلب شعر کرده، می‌توان اشاره کرد به حسن‌علی خراس متخلص به رجایی، روغنی استرآبادی، غزالی مشهدی و شیخ یعقوبی کشمیری متخلص به صوفی.

از مطالب نفایس برمی‌آید که کامی تذکره‌ای در احوال خوشنویسان به نام «صحیفة الارقام» نگاشته بوده که امروز چیزی از آن در دست نیست. همچنین یک دیوان شعر و مجموعه رسایل به وی نسبت داده‌اند که پیداست حاصل تأویل برخی محققان از گفته‌های کامی است و جز آنکه امروز هیچ نشانی از آنها در دست نیست، باید گفت محل تردید است. بنابراین از کامی تنها آنچه بر جای مانده، کتاب ارجمند «نفایس المآثر» است که البته آراسته به برخی از اشعار او نیز هست؛ به‌گونه‌ای که می‌توان بر اساس همین مقدار اندک، پایه و مایۀ نویسندگی و شاعری وی را سنجید. این کتاب در سال 973 آغاز تألیف یافته و سال 979 مطابق ماده‌تاریخ «تمت علی یده» تدوین نخست آن به پایان رسیده است؛ ولی بر اساس شواهد متعدد در متن اثر اینگونه آشکار است که نویسنده‌اش تا سال 998 در حال تکمیل آن بوده است.

تذکرۀ نفایس المآثر نوعی تذکرۀ ضمنی یا تاریخ ـ تذکرۀ عصری به شمار می‌آید. اگر از پنج شش شاعر کهن مانند اوحدی اصفهانی، امیرخسرو و ظهیری فاریابی درگذریم که نویسنده بنا به قصد تیمن و تبرک آورده است، دامنۀ زمانی این اثر از قرن نهم تا پایان قرن دهم را دربر می‌گیرد. کامی در فصل‌بندی کتاب هرچند کوشیده تا با معیار زمانی و ترتیب الفبایی به بیان احوال و آثار شعرا بپردازد، از بیان مختصر اطلاعات جغرافیایی خاستگاه‌های شعرا نیز غفلت نکرده است. همچنین از این لحاظ که این تذکره به اکبرشاه تیموری تقدیم شده و برای وی نوشته شده، نویسنده بر ذکر شعرا، علما، عرفا و حتی موسیقی‌دانان دربار وی هم همت گماشته که از این نظر با مسامحه می‌توان عمدۀ آن را نوعی از تذکرۀ مدحی ـ منقبتی تلقی کرد.

سیاق تقسیم‌بندی بخش‌های این تذکره در تناسب با عنوانش بر اساس اصطلاحات ساختاری شعر کهن است؛ زیرا تلقی کامی از ارزشمندترین و بهترین‌های اعمال نیک آدمی؛ یعنی نفایس المآثر، سروده‌ها و آثار ادبی بوده است؛ از این‌رو فصول کتاب را بر اساس مطلع، بیت، مصرع و مقطع ترتیب داده است. مطلع شامل حمد و سپاس و مقدمه‌ای در ترجیح نظم بر نثر و علت تألیف کتاب و گریز به گریزش از ایران به هند، مدح هندوستان و اکبرشاه و تعریف قالب‌های شعر فارسی است. بخش اصلی کتاب در 28 بخش یا بیت آمده که در واقع صورت مرتب الفبایی تخلص یا نام‌های صاحب تراجم است. بخش پایانی کتاب که محتوای تاریخی دارد نیز با عنوان مقطع دربرگیرندۀ سه مطلب است؛ مطلب نخست از ظهور ظهیرالدین بابر تا سلطنت همایون، مطلب دوم از سلطنت همایون تا سلطنت اکبر و مطلب سوم وقایع پادشاهی اکبر تا سال 984 است. البته در مطاوی این مطالب به ذکر برادران همایون و اکبر و فرزندان، حیوانات دست‌آموز و عمارات و رامش‌گران و گویندگان اکبرشاه نیز پرداخته است.

تذکرۀ نفایس المآثر ضمن آنکه حاوی اطلاعات اصیلی در احوال شعرا است، به سبب آنکه هستۀ بیاضی داشته، برخوردار از شواهد مغتنم و دست اولی است که گاهی در هیچ منبع دیگر از آنها نمی‌توان نشانی یافت. همچنین از امتیازات منحصربه‌فرد این تذکره می‌توان به وجود نمونه‌های نادر نثر شاعران نویسندۀ این دوره در لابلای اشعارشان اشاره کرد. کامی سعی داشته تا در کلیت اثر اعم از تراجم و شواهد مساوات را رعایت کند؛ از این‌رو بسیار کم شاهد اختصارات و تطویل‌های غیرمعمول در اثر او هستیم.

این تذکره از این حیث که اطلاعاتش یا حاصل مشاهدۀ نویسنده بوده یا از منابع و راویان ثقه و مورد اطمینان مؤلف نقل شده، همچنین با دید انتقادی و علمی فراخور ظرف زمان نویسنده و کتاب نگارش یافته، تذکره‌ای اصیل و تحقیقی به شمار می‌آید.

کامی در این تذکره سرگذشت 494 شاعر را به طور مستقل نگاشته و در ضمن آن به افراد بسیاری دیگر چه شاعر و غیرشاعر اشاره‌ای گذرا کرده است. در این میان حدود نود صاحب ترجمه تنها در این کتاب یاد شده‌اند. افزون بر این باید گفت کامی در باب برخی شعرا گاه اطلاعات و شواهدی ارائه کرده که در هیچ منبع دیگر بدین‌گونه نیامده است.

در فهرست‌ها از نفایس المآثر ده نسخه معرفی شده که در این تصحیح از این چهار نسخه استفاده شده است:

1. نسخۀ کتابخانۀ مونیخ به شمارۀ 3 و میکروفیلم کتابخانۀ دانشگاه تهران به شمارۀ 5134 که کهن‌ترین نسخۀ موجود از این تذکره است. این نسخه به خط نستعلیق است و حاوی سه انجام و یک انجامه است. بدین شرح که نویسنده در انجام نخست دو بیت عربی آورده و تاریخ ختم کتاب را 979 آورده است.

2. نسخۀ کتابخانۀ علیگر به تاریخ کتابت دهم ربیع‌الاول 1085 به شماره نسخۀ 625 و شمارۀ میکروفیلم 45/920 متعلق به مرکز میکروفیلم نور به خط نسخ خوانا و حاوی 274 برگ. کاتب این نسخه فردی باسواد بوده و بسیاری از عبارات عربی یا واژگان دشوار را مشکول کرده است.

3. نسخۀ کتابخانۀ رامپور به شمارۀ 7439 و شمارۀ 2388 حاوی 222 برگ به خط نستعلیق که در قیاس با دو نسخۀ قبل متفاوت‌تر است و برخی از اطلاعاتش در هیچ‌کدام از نسخ مذکور نیامده است.

4. نسخۀ کتابخانۀ بریتیش میوزیوم به شمارۀ 1761 OR در واقع مجموعه‌ای از تلخیص چند تذکره و تاریخ است. نفایس موجود در این نسخه حاوی 95 برگ و تنها شامل قسمتی مختصر از کتاب است.