معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

محمدخان حاجی‌خان جمال‌خان رئیس‌حسین‌خان رئیس‌جمال حاجیانی مشهور به «محمدخان الفارسی» و متخلص به دشتی شاعر غزل‌سرا و داستان‌پرداز قرن سیزدهم هجری قمری، از بزرگ‌زادگان دشتی بود و خاندان او و نیز خود او از ضابطین و خوانین بلوک دشتی بوده‌اند. او در سال 1246 هجری در قریۀ «شُنبه» از دشتی متولد شد که بعدها ضابط و حاکم بلوک دشتی و نیز شاعری چیره‌دست می‌شود.

آنگونه که از تاریخ‌ها برمی‌آید، محمدخان تا قبل از مرگ برادرش حیدرخان، حکومت قسمتی از بلوک دشتی و در رأس آن خورموج را در اختیار داشته و در واقع پس از مرگ برادر دومش به حکومت کل آن نواحی دست پیدا می‌کند. با به حکومت رسیدن محمدخان مرحلۀ جدیدی در تاریخ دشتی که با تحول و جهش علمی و فرهنگی همران بود آغاز شد. او بساط آسایش طالبین علم و مسافرین و .... را با ساختن قلعه‌ای در خورموج و حجره‌هایی به منظور آسایش زوار می‌گستراند چنان‌که خورموج در زمان او دارالعلم کوچکی می‌شود. دادودهش‌های بی‌شمار دشتی به بسیاری از تذکره‌های دورۀ او راه یافته است و او بین معاصرینش به مهمان‌نوازی و گشاده‌رویی شهره شده است.

سال مرگ دشتی را مورخین و تذکره‌نویسان به اختلافی کوچک بین 1298 و 1299 نوشته‌اند.

دربارۀ آثار دشتی این کتاب‌ها را ذکر کرده‌اند: نمکدان، کلام الملوک، طریق السلوک، خسرو و شیرین و دیوان اشعار.

دیوان اشعار دشتی که در این کتاب آورده شده مجموعه‌ای است از غزل، قصیده، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، رباعی، قطعه و یک مسمط. نکتۀ قابل توجه در این دیوان، نبودن دوبیتی است و حال آنکه این قالب شعری مطلوب شاعران خطۀ جنوب و دوستان دشتی است که با او نشست و برخاست داشته‌اند. دشتی شاعر دورۀ بازگشت است و ماهیت این دوره مقتضی نگاه دوباره و بازسازی دیوان شاعران دورۀ خراسانی و عراقی است.

دشتی در قصیده‌ها بنا به اقتضای دوره‌ای که در آن می‌زیسته، شاعران آن دوره را پیش چشم داشته و از فرخی، عنصری و ... پیروی کرده است. ساختار قصیده‌هایش شبیه قصیده‌های دورۀ خراسانی با تغزل آغاز می‌شود، با مدح ممدوح ادامه پیدا می‌کند و با شریطه به پایان می‌رسد. از ویژگی‌های آنها «تجدید مطلع» است.

به پیروی از محتشم کاشانی، دشتی نیز شرح واقعۀ عاشورا و شهیدان کربلا را در ترکیب‌بند ریخته است. در نسخۀ اساس و نیز نسخۀ چاپ سنگی یک ترکیب‌بند وجود دارد که چهار اصل دارد و هر کدام از این اصل‌ها نیز دوازده فصل دارند.

هنر دشتی در غزل‌سرایی اوست و گویا خودش نیز این گونۀ شعر را جدی‌تر گرفته است. این گونه از شعرهای او تحت تأثیر شاعران سبک عراقی، ساده و به دور از تکلف است. درون‌مایۀ این غزل‌ها عاشقانه است؛ اما در این شعرها نیز از مدح ممدوح غافل نمی‌شود.

نام شاعران گذشته به شیوه‌های مختلف در شعر دشتی نمود پیدا کرده است. جمال‌الدین اصفهانی، مسعود سعد، ظهیری فاریابی، انوری، سعدی، حافظ و ... کسانی‌اند که شاعر در شعر خود از آنها نام می‌برد و گاه بیت‌هایی از آنها را نیز تضمین می‌کند. نظامی نیز کسی است که دشتی به تبعیت از او خسرو و شیرین را سروده است. از معاصرین نیز قاآنی بسیار مورد توجه اوست و از داوری ـ شاعر شیرازی ـ در شعرش به نیکی یاد می‌کند و قصیده‌ای نیز در رثای او دارد.

آنهایی که دشتی در شعر خود به شیوه‌های مختلف از آنان ستایش کرده است، معمولاً اربابان قدرت و حاکمان و سلطان زمانه بوده‌اند. دورۀ شاعری دشتی همه در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه بوده است. گاهی اوقات نیز در شعرهایش از دوستان شاعرش به نیکی یاد می‌کند و نیز قصیده‌ای دارد در ستایش انسانان کامل و کاملان انسان؛ آیت و کیوان.

دشتی فارغ از دغدغه‌های حکومت‌داری، شاعری حرفه‌ای بوده است. به آنچه گفته و به شکلی که سروده بسنده نمی‌کند و مدام شعرش را به سمت بهترشدن تغییر می‌دهد. این نکته با نگاه به یکی از نسخه‌های دیوان او که در سال 1270، یعنی 27سالگی شاعر کتابت شده و مقایسۀ آن با نسخه‌های سال‌های بعد نمایان می‌شود.

نسخۀ اساس در این تصحیح نسخه‌ای است به خط نستعلیق خوب در 162 برگ و هر صفحه 19 بیت که به خواست خود شاعر در تاریخ 1287 کتابت شده است. این تاریخ در پایان غزلیات با چند غلط کتابی آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمۀ مصحح

دیباچه

غزل‌ها

قصیده‌ها

مراثی

ترجیع‌بند

مسمط

قطعه‌ها

رباعی‌ها

مثنوی

شرح نسخه‌بدل‌ها