معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

موضوع این کتاب یاد و خاطره در تفکر شاعرانه حافظ و تفکر پُست‌متافیزیکی هیدگر است. مقصود از در کنار هم نهادن نام این دو نامور که به دو سنت متفاوت و دو اقلیم مختلف تعلق دارند، تطبیق و مقایسه به ویژه به شیوه‌ای که در چند دهۀ اخیر رواج یافته و به ابتذال رسیده است نبوده، بلکه صرفاً نمایاندن خود موضوع یعنی یاد و خاطره در آینۀ تفکر دو متفکری بوده است که به رغم فاصله‌های عمیق فرهنگی و تاریخی، آن را متفاوت از آنچه امروزه در فهم و وهم و گمان می‌گنجد مطرح نموده‌اند و لذا می‌توان گونه‌ای قرابت و هم‌دلی بین آنها مشاهده کرد. به همین جهت هیچ‌گونه نتیجه‌گیری از بحث، به رسم متداول صورت نگرفته است؛ زیرا مقصود خود مطلب بوده است، نه نتیجه‌ای ورای آن. در عین حال، هیچ تئوری یا نظریه خاصی یا کشف جدید مقصود نبوده است، جز یادآوری و تجدید خاطرۀ «یاد و خاطره» به معنایی که بوده است و امروزه دیگر نیست و بر هیچ و پوچ انگاشتن‌اش اصرار می‌شود و زدودن آن را شرط پیشرفت به شمار می‌آورند و توجه به آن را واپس‌گرایی، محافظه‌کاری و بازگشت به گذشته.

با آنکه کشور ما مهد حداقل هزارساله تفکر شاعرانه است، اما امروزه با همۀ پژوهش‌های ادبی عالمانه و فاضلانه‌ای که در حوزۀ شعر و ادب صورت می‌گیرد، تفکر شاعرانه غریب و ناشناخته مانده است. شعر غالباٌ بیان احساس‌ها، عواطف و ذوق انسان‌های با قریحه تلقی می‌گردد؛ اما کمتر به حکمت شعری عنایت می‌شود. ما شاعران خود را برحسب گرته‌ای از مفاهیم متخذ از زیبایی‌شناسی و علوم اجتماعی و به طور کلی اندیشۀ مدرن غربی می‌فهمیم و با این کار به شعر و سخن آنها مجال ظهور نمی‌دهیم و نمی‌گذاریم آن‌‌گونه که هستند باشند. شعر شاعران ما در تفاسیر رسمی قلب می‌شود. این کار غالباً ناخودآگاه و در کمال صداقت صورت می‌گیرد. سه نمونه از چنین تفاسیری در فصل اول به اختصار مورد بررسی قرار گرفته‌اند. به دو نمونۀ اول که از آن علی دشتی و عبدالحسین زرین‌کوب است، بیش از چهل سال پیش متفکر بزرگ معاصر، رضا داوری اردکانی در شاعران در زمانۀ عسرت اشارت‌ها کرده و مبانی و پیش‌فرض‌های دانسته و نادانستۀ آن تفاسیر را به پرسش گرفته‌اند. در خصوص تفسیر سوم که تفسیر بهاءالدین خرمشاهی است کوشیده شده بر همان منهج برخی پیش‌داوری‌ها در نگاه به حافظ نشان داده شود که براساس آنها شعر شاعر به «چیز» دیگری تحویل می‌شود.

اما به نظر می‌رسد حافظ در پس تفاسیر رسمی و متعارف، بیشتر پنهان می‌گردد تا آشکار. به همین جهت، به فصل اول عنوان خارق اجماع یا پاردوکسیکال «حافظ در پردۀ تفاسیر» داده شده است.

در فصل دوم مفهوم یاد و خاطرۀ ازلی به اجمال توضیح داده شده و با مفهوم مدرن یا روان‌شناختی یاد و حافظه مقایسه و تفاوت آنها روشن گردیده است. نویسنده در این فصل به خصوص از کار داریوش شایگان به نام بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی و کتاب ارجمند چه باشد آنچه خوانندش تفکر اثر مارتین هیدگر بهره جسته است. از آنجا که شعر و شاعری رابطه‌ای وثیق و بسیار ژرف‌تر از آنچه عموماً تصور می‌شود با زیان دارد، در فصل سوم نگاهی به تلقی متعارف از زبان و نسبت آن با تفکر و بررسی و ارزیابی این تلقی پرداخته شده است، تا روشنایی هر چه ضعیفی بر معنای تفکر شاعرانه و جایگاه یاد و خاطره در آن انداخته شود.

در فصل چهارم به تفکر شاعرانۀ حافظ اشارت رفته است. برای آنکه این معنا بهتر درک شود اشاره‌ای به اقسام تفکر شده و تفکر شاعرانه را با استشهاد به برخی ابیات غزل‌های حافظ توضیح داده شده است.

فصل پنجم متمرکز بر یاد و خاطره نزد حافظ است. سعی شده معنای یاد و خاطره را در گسترۀ تفکر شاعرانه حافظ درک شود. به همین جهت ابتدا با اشاره به شیوۀ شاعرانه تأمل حافظ بر بنیادین‌ترین پرسش‌های همیشگی بشری یعنی پرسش از اساس و بنیاد موجودات، به روایت او از وقایع ازلی و حادثۀ ازلی آفرینش موجودات پرداخته شده است. حافظ در مقام شاعر اساس همه وقایع ازلی را مهر و دوستی می‌داند. یاد و خاطرۀ ازلی حفظ و حراست از این اساس است. به همین جهت حافظ هم خود نگاهبان این خاطره‌های ازلی است و هم آن را شرط معنا می‌یابد. اما چه کنیم که قرب به دوست، به نحو دائم میسر نمی‌شود و روزگار وصل لاجرم از دست می‌رود و شاعر آمده است تا از سویی مدعیان تقرب دائمی به دوست را رسوا کند و از سوی دیگر به خوای‌زدگان هشدار دهد که دوست‌ و دوستی را فراموش نکنند. حافظ جمعیت خاطر را شرط اصلی حفظ یاد و خاطره می‌داند.

نویسنده در این فصل از پژوهش داریوش آشوری با عنوان «رندی و عرفان» در شعر حافظ و پژوهش‌های میرچا الیاده، اسطوره‌پژوه معاصر بهره برده است، هر چند با همۀ مواضع اندیشۀ آنان همدلی و همراهی ندارد.

سه فصل بعدی به هیدگر اختصاص دارد. در ابتدا (فصل ششم) نویسنده کوشیده است به اجمال تلاش هیدگر در گسست از غفلت از وجود را توضیح دهد. به وجود و زمان رجوع کرده است تا اولین تلاش او را در این خصوص معرفی نماید. هیدگر گرچه در وجود و زمان به صراحت به یاد و خاطره نپرداخته است اما در درآمد اثر خویش از غفلت از وجود سخن می‌گوید و به معنایی همۀ تلاش او در جهت معرفی توضیح این غفلت و معنای غلبۀ آن و گذشت از آن است. به غلبه بر غفلت از وجود در تفکر جدید اشاره‌ای کرده‌ است و به نکاتی از طریقت هیدگر توجه داده که در مسیر گذشت از این غفلت قرار دارد.

در فصل هفتم مقدماتی در خصوص تفکر شاعرانۀ هیدگر با تکیه بر آثاری از دورۀ میانی تفکر او سرآغاز کارهنری، درآمدی بر متافیزیک و آثار دورۀ متأخر او از قبیل تفاسیرش بر هولدرلین آورده‌ است. بخشی از این فصل مقتبس از گزارش ژرف ریچاردسون از اندیشۀ شاعرانه هیدگر است که بیشتر به تفاسیر او از شعر هولدرلین اختصاص دارد.

در فصل هشتم یاد و خاطره در نظر هیدگر و نسبت آن با تفکر بررسی شده است. برای این منظور به کتاب «چه باشد آنچه خوانندش تفکر» رجوع کرده است. هیدگر در آنجا به طور مشخص و دقیق به تأمل بر یاد و خاطره می‌پردازد و نسبت آن را با تفکر بررسی می‌کند. تفکر در نظر او بدون یاد و خاطره امکان‌پذیر نیست. او تفکر را با یاد و شکر و سپاس همبسته می‌داند و بدین ترتیب به معنایی ذات تفکر را امری شاعرانه (به معنای خاص و دقیق کلمه) می‌شمارد.   

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت

درآمد

بخش اول: یاد و خاطره نزد حافظ

حافظ در پردۀ تفاسیر

نقشی از حافظ

از کوچۀ رندان

ذهن و زبان حافظ

یاد و خاطرۀ ازلی

تفکر شاعرانه حافظ

اقسام تفکر

1. تفکر دینی

2. تفکر اسطوره‌ای

3. تفکر عرفانی

4. تفکر فلسفی

5. تفکر کلامی

6. تفکر سیاسی

7. تفکر شاعرانه

حافظ و تفکر شاعرانه

حافظ و خاطره ازی

حکایت وقایع ازلی

یاد و خاطرۀ ازلی

حسرت از دست رفتن روزگار وصل

عدم زوال یاد و خاطرۀ ازلی

جمعیت خاطر

بخش دوم: یاد و خاطره نزد هیدگر

هیدگر: تلاش در غلبه بر غفلت از وجود

هیدگر و تفکر شاعرانه

1. روش تفکر شاعرانه هیدگر

2. مقایسۀ شاعر و متفکر

3. زبان، وجود، حقیقت

4. نسبت شاعری و سکنی گزیدن

5. ذات شعر و شاعری

هیرگر و یاد و خاطره

منابع