معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دفتر نخست پژوهش‌های نسخه‌شناسی، به مدیرمسئولی رسول جعفریان و سردبیری نادر مطّلبی کاشانی منتشر شد.

حوزۀ موضوعی این مجلۀ تخصصی، نسخه‌های خطی اسلامی ـ ایرانی به معنای عام و نسخه‌شناسی به معنای اخص و با گسترۀ بین‌المللی از حیث زبان مقالات (فارسی، عربی، ترکی و اروپایی) است. حوزۀ تخصصی این مجله، پژوهش در جسم و بدن نسخه است و موضوع آن مشخصاً و منجزاً در باب ضوابط و قواعد نسخه‌های خطی است و ارتباط وثیقی با محتوای نسخۀ خطی ندارد. اولین دفتر از این مجله به یاد و نام نسخه‌شناس برجسته استاد ایرج افشار آارسته شده است.

مروری بر برخی از نوشتارهای این شماره:

اولین نوشتار این شماره ترجمه‌ای است از باب دوم مقالۀ اول کتاب «صبح الاعشی فی صناعة الانشا» تألیف ابوالعباس احمد بن علی قلقشندی دانشمند مصری سدۀ هشتم و نهم هجری قمری. این مقاله دربارۀ چیزهایی است از خط و توابع و لواحق آن که کاتب را در عمل بدان‌ها نیاز می‌افتد و این باب مشتمل بر سه فصل است: فصل اول در بیان ابزارهای خط و مبادی و صور و اشکال آنها و آنچه در سلک اینها درمی‌آید؛ فصل دوم در باب خط و فصل سوم دربارۀ لواحق خط. این مقاله تنها به فصل اول می‌پردازد.

در نوشتار محمدرضا شفیعی کدکنی نیز عبارات و شعرهای فارسی و بعضی از ایرانیان کتابی از خراسان قرن پنجم موجود در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی آورده شده است. این کتاب در کتابخانه با عنوان «المجالس» ثبت شده است. کتاب در ده رکن و هر رکن در ده مجلس تدوین شده و جمعا صد مجلس و حاوی اطلاعات بسیاری دربارۀ حکام و رجال خراسان و نیشابور است. مؤلف کتاب ناشناخته است و تنها می‌توان دانست که احتمالاً از اهالی خراسان و شاید اهل نیشابور باشد. در این گفتار پس از معرفی مختصر کتاب و ارائۀ آگاهی‌هایی دربارۀ مؤلف ناشناس آن، به فارسیات و ایرانیات متن کتاب پرداخته شده و در پایان فهرستی از مشایخ، صوفیان و حکامی که نام آنان در این متن برده شده، ارائه می‌شود.

یکی از مهم‌ترین عناصر در صفحه‌آرایی نسخ خطی و مرقعات و نیز در قطعه‌سازی آثار خوشنویسی و نقاشی، جدول‌سازی است. دو مرقع سلطان یعقوب محفوظ در خزینۀ توپقاسرای استانبول حاوی قطعات خوشنویسی، نقاشی و کاغذبری بسیاری متعلق به قرن‌های نهم و سیزدهم و چهاردهم هجری هستند که بررسی جداول آنها می‌تواند به آگاهی از سلیقۀ رایج میان هنرمندان دوره‌های یادشده در استفاده از انواع جداول بینجامد. در گفتار یوشیفوسا سه‌کی افزون بر به‌دست‌دادن فهرست‌هایی از جداول دو مرقع سلطان یعقوب به همراه تصاویر ترسیم‌شدۀ آنها، کوشش شده تا روش تازه‌ای برای تجزیه و تحلیل این جداول و توصیف خصوصیات آنها ارائه شود. با توجه به بخش پایانی کتاب «گلستان هنر» [در باب جدول و تذهیب و ....] سعی شده که شیوۀ رسم انواع جداول روشن شده و با جداول موجود در مرقعات سلطان یعقوب مطابقت داده شود.

فهرست مطالب این شماره:

یادداشت سردبیر (آغاز از پایان)

* به زبان فارسی

* منابع قدیم

قَلقَشَندی، ابوالعباس احمد بن علی (756 ـ 821ق): دوات (مجری/ میز کتابت)؛ روایت قلقشندی از نوشت‌افزارها/

بررسی، ترجمه و تعلیق: هادی عالم‌زاده

* نسخه‌شناسی

رنگ‌ها و مرکب‌های طلایی در منابع قدیم عربی و فارسی/ محمد سهرابی تهرانی

قاعدۀ جدول‌سازی براساس دو مرقع سلطان یعقوب (متعلق به موزۀ توپقاپوسرای استانبول)/ یوشیفوسا سه‌کی

کاغذ در مشهد عصر صفوی/ الهه محبوب فریمانی، زهرا فاطمی‌مقدم

دو یادداشت در معرفی و شرح ترمیم دو نسخه قرآن کریم و دیوان حافظ. به کوشش محمد صادق میرزاابوالقاسمی (شیراز)/ سیداحمد هُرمُزد

* متن‌شناسی

بررسی و ارزیابی دو دستنویس ناقص شاهنامه؛ شاهنامه چستربیتی (دوبلین ـ ایرلند؛ 110. P) ـ شاهنامۀ بهادرخانی (دموت؛ کتابت ح 716 ـ 736 ق)/ جلال خالقی مطلق

کتابی از خراسان قرن پنجم (نسخۀ کتابخانۀ بزرگ آیت‌الله مرعشی نجفی)/ محمدرضا شفیعی کدکنی

* پژوهش‌های فنی

ذوب طلا و نقره در اوراق قرآنی سوخته در حملۀ ازبکان به خراسان (سدۀ 10 ق)/ فرانک بحرالعلومی

طلا و سفیداب، عواملی برای محافظت کاغذ در برابر زنگار/ نرگس پدرام

* اوراق و اسناد

فرمان خرید و جمع‌آوری کتان کهنۀ اصفهان برای کارخانۀ کاغذ‌سازی دارالخلافۀ طهران (نامۀ ناصرالدین شاه به حاکم اصفهان، 1276ق/ 1238 ش)

امتیازنامۀ کارخانۀ کاغذسازی در دارالخلافه طهران (قرارنامۀ میرزا یحیی‌خان مشیرالدوله، به تاریخ 1308 ق/ 1269 ش)

تأسیس کارخانۀ کاغذ‌سازی در مازندران (شراکت حاج محمدحسین امین‌الضرب در تأسیس کارخانه کاغذ‌سازی، 1319 ق/ 1280 ش؛ گزیده‌هایی از چند سند)

مرقع رکن‌الدوله (نامۀ رکن‌الدوله میرزا به حاجی محمدحسین امین دارالضرب)

قیمت پاکت خشتی و کاغذ آهار مهره‌دار و افشان (در دورۀ قاجار)

هزینۀ مواد و مصالح و اجرت جلدسازی (در دورۀ قاجار)

مقرری فرزندان میرزا علی‌اکبر گلستانه (خوشنویس) در سال 1324 و 1325 ق

* به زبان‌های دیگر

* عربی:

نسخه‌ای نویافته از المواعظ والاعتبار مقریزی به خط مؤلف/ أیمن فؤاد سید

* انگلیسی

گنجینه‌های پنهانی: نسخ خطی قرآن در موزۀ هنرهای زیبای بوستن/ شیلا بلر، جاناتان بلوم

کتابخانۀ یک میسیونر در ایران دورۀ صفوی/ ویلم فلور

قالب‌های کاغذسازی در صنعت کاغذسازی خاورمیانه: دستمایه‌ای برای طبقه‌بندی انواع کاغذ/ هلن لاودی

مطالعۀ زبان فارسی، از ج. ب. ریموندی/ آنجلو میکله پیه‌مونتسه

* فرانسوی

مجموعة الصنایع، سیری در تاریک و روشن کتاب‌آرایی/ ایو پورتر

الشجرة المبارکة از فخرالدین رازی/ یوزف فان‌اس

* ترکی

اشاره‌هایی راجع به جاذبۀ زمین در آثار دانشمندان مسلمان و رسالۀ ابن سینا دربارۀ پایدارماندن زمین در فضا/ رمضان ششن