معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بی‌گمان دیوان منوچهری از پرتصحیف‌ترین دیوان‌های شعر فارسی است و شاید از این نظر کمتر سراینده‌ای را بتوان با او مقایسه کرد. راه‌یافتن واژگان دگرگون‌شده در متون، به‌ویژه شعر فارسی، چه به عمد (تحریف) و چه بر اثر اشتباه‌خوانی و اشتباه‌نویسی ناشی از مشابهت شکل نوشتاری واژگان (تصحیف) پدیده‌ای رایج بوده است. به قول شادروان دهخدا «آمیختن ذوق ادبی و میل‌های دینی و هواهای سیاسی خود در نظم و نثر دیگران از دیرگاه میان نسخه‌نویسان و قارئین ما سنت جاریه و سیرت مستمره بوده است .... نقص مذکور را وقتی بر عیوب خط بی‌اعراب و تبدیل پیاپی قلم کوفی به نسخ، تعلیق، ثلث، رقاع، نستعلیق، شکسته و رسم‌الخط‌های گوناگون این خطوط اضافه کنیم و نادانی غالب کتّاب و عدم اعتناء به واخوان و مقابله را بر آن بیفزاییم، به جاماندن همین شکسته‌بسته‌های کنونی را نیز باید به قسمی اعجاز و خرق عادت منسوب کرد و از بقای آن شاکر و خرسند بود».

در مورد شعر منوچهری عامل اول یعنی تغییرات عمدۀ ناشی از عوامل اعتقادی، نقش چندانی ندارد؛ اما عامل دوم یعنی نقص الفبای موجود و ناآشنایی کاتبان با پاره‌ای از واژگان کم‌کاربرد و همچنین نحو ویژۀ منوچهری و جرح و تعدیل‌هایی که او به ضرورت در پاره‌ای واژگان فارسی و عربی ایجاد کرده است، از عمده‌ترین علت‌های دگرگون نوشته شدن واژه‌ها و عبارات  در شعر اوست. این مشکل را نبود نسخ کهن از دیوان او دوچندان کرده است. متأسفانه قدمت هیچ یک از نسخه موجود بیشتر از حدود 400 سال نیست، یعنی کهن‌ترین آن‌ها نیز حدود شش قرن با روزگار منوچهری فاصله زمانی دارند. طبیعتاً در این فاصله زمانی با توجه به عواملی که گفته شد، دگرگونی‌هایی که در شعر او راه یافته بسیار است. همین موضوع سبب شده است که هیچ یک از نسخه‌های موجود قابلیت و اعتبار آن را نداشته باشد تا به عنوان نسخۀ اصل، مبنای تصحیح واقع شود و مصحح ضبط متفاوت از هر واژه را در حاشیه بیاورد.

در این تصحیح منابع زیر پیش رو و مورد استفاده بوده است:

1. متن و نسخه بدل‌های دیوان منوچهری به تصحیح استاد دبیر سیاقی که با ملاحظه حدود 26 نسخۀ خطی و نزدیک به بیست مأخذ دیگر از جمله تذکره‌ها، جنگ‌ها و فرهنگ‌های لغت تدوین شده است.

2. حدود سی نسخۀ خطی و چاپ سنگی موجود در سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران که مشخصات و شماره‌های همۀ آن‌ها در کتابخانۀ دیجیتال این سازمان موجود و از طریق اینترنت قابل دسترسی است و بعضاً مورد استفاده دبیر سیاقی نیز بوده‌اند.

3. چند نسخه خطی و یک جنگ موجود در کتابخانۀ دیجیتال مجلس شورای اسلامی.

4. متن و نسخه بدل‌های دیوان منوچهری دامغانی به تصحیح شادروان حبیب یغمایی و به کوشش و مقدمۀ سیدعلی آل داود که در واپسین مراحل کار تدوین این اثر انتشار یافت و در موراد معدودی از آن نیز استفاده شد.

5. متن فارسی دیوان منوچهری به تصحیح کازیمیرسکی چاپ پاریس.

در مورد استفاده از متن و حواشی دیوان ویراستۀ استاد دبیر سیاقی این نکته گفتنی است که در مواردی آنچه را که استاد به عنوان ضبط نسخه بدل در حاشیه آورده است، در این تصحیح به متن برده شده است. افزون بر این از سایر ضبط‌های موجود در نسخ نیز که در دیوان ویراستۀ ایشان نیامده استفاده شده است و این‌ها بخشی از تفاوت‌های هر دوکار است؛ اما تفاوت عمده‌تر شامل تصحیحات قیاسی است؛ یعنی مواردی که در هیچ یک از نسخ موجود نیامده است، لیکن به دلایلی که هر یک در جای خود ذکر شده، واژه یا عبارتی جاگزین ضبط نسخ شده است.

و اما ویژگی‌های این تصحیح:

1. اعمال حدود 370 تصحیح تازه در واژگان، عبارت و بیت‌های مخدوش و تحریف‌شده و بازیابی صورت درست‌تر هر یک.

2. بازیابی نام و نشان درست شاعر و نگاهی تازه به زندگی، دانسته‌ها و روزگار او با استناد به صورت درست بیت‌ها.

3. شناسایی و معرفی شماری از ممدوحان و مرتبطان تاکنون ناشناس ماندۀ منوچهری.

4. بازشناسی و معرفی دقیق‌تر اعلام دیوان.

5. برداشت‌ها و تفسیرهای تازه از بسیاری واژگان، عبارت و بیت‌های دیوان.

6. روشنگری دربارۀ پاره‌ای از برداشت‌های نادرست متکی بر بیت‌های مخدوش در باب زندگی شاعر.

فهرست مطالب کتاب:

مطلع سروده‌ها به ترتیب الفبا

مقدمه

زندگی منوچهری

شعر منوچهری

قصیده‌ها، قطعه‌ها، غزل‌واره‌ها

مسمط‌ها

رباعی‌ها

تعلیقات عام

تعلیقات نام‌های کسان

آیات و عبارات قرآنی

فهرست توضیحات

مراجع کتاب‌های مورد استفاده و اشاره