معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در این کتاب به بازتاب عناصر صعلوکی، عیاری و شوالیه‌گری در ادبیات پرداخته شده است.

گرایش به قدرت، ثروت، شهرت و جاه، خصیصه‌ای است که به طور فکری در ضمیر بشر وجود داشته است و همواره افرادی با به‌دست‌آوردن این ویژگی‌ها، هم‌نوع خود را به استثمار و بردگی کشانده و حق طبیعی آزادی را از او سلب کرده‌اند. از سوی دیگر حس آزادگی و آزادی‌‌خواهی گرایشی است طبیعی که خداوند در فطرت نوع انسان به ودیعه نهاده و در پاسخ به همین احساس و خواسته فطری است که در تمام طول تاریخ، انسان‌های آزاده هرگز زیر بار ظلم سر خم نکرده و با تمام توان، به مبارزه با منشأ ظلم و سلطه‌طلبی پرداخته‌اند و همین افراد در بسیاری از موارد موجب شکل‌گیری گروه‌های انقلابی و مبارز شده و در پی احقاق حقوق ضایع شدۀ خود و هم‌نوعانشان برآمده‌اند.

صعالیک، عیّاران و شوالیه‌ها در زمرۀ همین گروه‌های ظلم‌ستیز هستند که مردانگی و جوانمردی، نامشان را در تاریخ جاودانه کرد.

هر جریانی که در جامعه به وجود می‌آید، آثاری از خود به جا می‌گذارد که حتی ممکن است منجر به تغییر و تحول نظام‌ بنیادی حاکم شود. هر یک از گروه‌های صعالیک، عیّاران و شوالیه‌ها جنبش و نهضتی اعتراض‌آمیز را با هدف اصلاح ساختار تبعیض‌آلود جامعۀ خود شکل دادند و از بدو پیدایش و آغاز جنبش اجتماعی خویش، همواره به اصولی پایبند بوده و احیای عقایدی را مدنظر داشتند. این اصول بنیادین که پیرامون آداب و رسوم جوانمردی می‌چرخید، خود براساس مجموعه‌ای از اصول اخلاقی بنیان نهاده شده بود که اکنون به آن آرمان‌های اخلاقی گفته می‌شود. این آرمان‌های اخلاقی میان اعضای هر سه گروه به شدت محترم شمرده می‌شد و پایبندی به آن لازمۀ عضویت در گروه بود. اگر چه مشابهت‌های آشکار بسیاری در میان باورها و عادات و رسوم این گروه‌ها موجود است، اما برای اثبات این گفته که ادعا دارد صعالیک، عیاران و شوالیه به گونه‌ای از هم تأثیر پذیرفته‌اند یا یکی از جریان‌ها منشأ به وجود آمدن دیگری بوده است، به دلایل مستند و مستحکم بسیاری بیش از آنچه در دست است، نیاز است.

ارزش‌های والای انسانی منحصر و محدود به هیچ مکان، زمان و ملیتی نیست و هر فطرت بیداری در هر دوره از تاریخ، پایبندی به آنها را برای خود افتخار به شمار می‌آورد. همین سرسپردگی به ارزش‌هاست که موجب پیدایش گروه‌هایی با عقاید و اهداف مشترک و نام‌های متفاوت همچون شوالیه، سامورایی، عیار، صعلوک و ... در نقاط مختلف جهان شده است.

عامل اقتصادی که غالباً موجب تبعیض در تمامی زمینه‌هاست، مهم‌ترین علت شکل‌گیری گروه‌های مخالف و مبارز ظلم‌ستیز تاریخ است که برای دفاع از حقوق مظلومان به‌پا خاسته و در این راستا حتی از بذل جان خود دریغ نکرده‌اند.

هر کدام از این گروه‌ها آیین و مرام‌نامۀ خاص خود را داشتند که براساس عقاید و باورهای انسان‌دوستانۀ آنان شکل گرفته بود و بر انجام آن اهتمام می‌ورزیدند. اساس مبارزۀ این گروه‌ها غالباً اندیشه‌های مادی‌گرا و انحصار‌طلب جامعۀ دوران خود بوده و سرکردگان این گروه‌ها در راه این پیکار، حامیانی غیر از مردم محروم و فقیر جامعه خود نداشتند، در حالی که از سوی سردمداران بخیل و مرفه جامعه به عنوان دزد و راهزن معرفی می‌شدند.

ادبیات صعالیک، داستان‌ها و اشعار به‌جامانده از شوالیه‌ها و عیاران، به نوعی تصویری از مقاومت و پایداری در مقابل جامعه‌ای است که در انانیت خود غرق شده است. صعالیک، عیاران و شوالیه‌ها از این خودخواهی گریزان هستند و از جنبۀ خاکی انسان روی گردانیده و به جنبۀ معنوی گرایش دارند. آنها در راه تحقق عدالت، مساوات، راستی و ... حرکت می‌کنند. آنها تشنۀ زیبایی هستند و این عطش آنها را به مقاومت، پایداری، تحمل درد و رنج‌ها و مقابله با نامردمی‌ها سوق می‌دهد تا با محدودیت‌های مادی که مانع رسیدن آدمی به منبع زیبایی است به مبارزه برخیزند؛ زیرا آنها در اندیشۀ ساختن جامعه‌ای هستند که گامی هر چند کوتاه به سوی زیبایی و ارزش‌های متعالی انسانی به پیش بردارد و از جنبه‌های افراط‌گرایانه مادی روی برتابد.

مبنا و اساس جنبش همۀ آن شورش‌های عدالت‌محور، ظلم‌ستیزی و تلاش برای برقراری عدالت اجتماعی است. اعضای هر گروه در مواردی همچون ازخودگذشتگی در راه رسیدن به هدف، نامجویی و کسب نام نیکو، شجاعت و دلاوری در مبارزه، قوای بدنی پرورش یافته، صبر و شکیبایی مثال‌زدنی و رازداری شباهت‌های بسیاری دارند و همواره در راه ارج نهادن به ارزش‌های والای اخلاقی و انسانی می‌کوشند.

چند تفاوت میان عیاران ایران و شوالیه‌های غرب و صعالیک عرب را در اینجا بیان می‌کنیم:

عیاران و صعالیک در قدم اول در برابر حکومت‌های ظالم، قیام نمودند و بر آن شدند که حق مردم مظلوم را از دستگاه حاکم باز پس گیرند. به بیان واضح‌تر، عیاران و صعالیک اگر چه در برهه‌هایی از زمان بنا به مصلحت، حکومت‌ها را یاری می‌کردند؛ اما غالباً در مسیری خلاف حکومت وقت حکومت می‌کردند و از سوی حکام زمان به عنوان یاغی تلقی می‌شدند، در حالی که شوالیه‌ها عملا خدمت به پادشاه و خانوادۀ دربار را از وظایف اصلی خود دانسته و در سوگندنامۀ خود نیز از آن یاد می‌کردند.

در نحوۀ عضوپذیری داوطلبان ورود به گروه عیاران و صعالیک و شوالیه‌ها نیز وجوه افتراقی به چشم می‌خورد. عیاران لزوماً از قشر خاصی نبودند، بلکه عمدتاً افراد ازجان‌گذشته‌ای بودند که کاسۀ صبر آنها در برابر بیداد حکام زمان لبریز شده و با جداشدن از شهر و دیار خود، قدم در راه دفاع از حقوق انسان می‌نهادند.

آموزش‌های عیاران، صعالیک و شوالیه‌ها نیز دارای تفاوت‌هایی بوده است. آنچه از یک عیار انتظار می‌رفت، بیشتر شامل فنون طراری، شاطری (دوندگی)، چالاکی و زیرکی، شمیربازی و آموزه‌های دینی و معرفتی بود که بدون توجه به سابقه و سن عیار در زمان حضور او در میان عیاران آن را فرا می‌گرفت. همچنین برای صعالیک آشنایی با فنون جنگ در بیابان‌های بی‌آب و علف و مهارت در نحوۀ استفاده از اسب و شمشیر در کنار ریاضت‌های جسمی و تاب تشنگی و تحمل گرسنگی کافی بود، حال آنکه یک شوالیه افزون بر آموزش‌های خاص نظامی و رزمی، رفتار با بانوان، شطرنج، موسیقی، آواز و آموزش‌هایی از این دست را نیز فرا می‌گرفت. در میان عیاران دورۀ آموزشی خاص و از پیش تعیین‌شده‌ای وجود نداشت، ولی شوالیه‌ها تا قبل از طی کردن هفت سال آموزش ویژه و رسیدن به سن 21 سالگی، از دریافت عنوان شوالیه محروم بودند.

میان شوالیه‌ها اهمیت توجه به وراثت به خوبی دیده می‌شود، یعنی پسر یک شوالیه لزوماً شوالیه می‌شد؛ ولی یک روستازاده از این کسوت محروم بود، اما صعالیک و عیاران بدون توجه به ریشه‌های خانوادگی، صرفاً با لحاظ داشتن شرایطی خاص، علاقمندان را به گروه خود فرا می‌خواندند.

عیاران و صعالیک از دستاورد خود کسب روزی می‌کردند و از راه‌های طراری و گاه داد و ستد، معاش خود را تهیه می‌نمودند، اما شوالیه‌ها غالباً در قبال حفاظت از خانواده و دربار پادشاه، از سوی حکومت تامین مالی می‌شدند.

به نظر می‌رسد جایگاه اجتماعی عیاران ایران میان عامۀ مردم جامعه، جایگاهی بهتر و به قبول نزدیک‌تر بوده است؛ چراکه میان عیاران همواره پهلوانی بهتر و به قبول نزدیک‌تر بوده است؛ چراکه میان عیاران همواره پهلوانی جوانمرد حضور داشته‌اند که غالبا مانع زیاده‌خواهی و کج‌روی‌های اعضای گروه می‌شده‌اند، در حالی که چنین سرکردگانی در میان صعالیک حضور نداشته‌اند. شوالیه‌ها نیز همواره به عنوان مردانی مقبول و قابل احترام در میان مردم یاد می‌شدند.

در فصل نخست کتاب مؤلفه‌های جوانمردی در اشعار صعالیک با استناد به دیوان شعری آنها ذکر و بررسی شده، ولی در فصل دوم و سوم این امر از خلال داستان‌هایی که پیرامون زندگی و اعمال عیاران ایران و شوالیه‌های غرب به رشتۀ تحریر درآمده، صورت گرفته و دلیل این امر آن است که صعالیک عرب خود در زمرۀ شاعران بودند، حال آنکه عیاران و شوالیه‌ها در سلک ادیبان قرار نداشتند.

همچنین در فصل نخست موقعیت جغرافیایی و نقش محیط به عنوان یکی از عوامل مؤثر در شکل‌گیری گروه صعالیک ذکر شده و بازتاب آن در اشعار آنها در قالب توصیف کمین‌گاه‌های صعب‌العبور، مرکب‌های تندرو، دشت‌های وسیع و پرخطر بیان شده است، اما در مورد گروه عیاران و شوالیه‌ها نقش عوامل محیطی در روند شکل‌گیری این گروه‌ها و اعمال آنها پررنگ نیست؛ چراکه آداب عیاری مربوط به دوران شهرنشینی ایرانیان است. در مورد شوالیه‌ها نیز باید یادآور شد آنها اغلب افراد نجیب‌زاده‌ و اشرافی بودند. در رمان‌ها و منظومه‌های شوالیه‌گری که زیرمجموعۀ ادبیات درباری اروپا قرار دارد، بیشتر همان عامل اقتصادی و تبعیض اجتماعی سبب شکل‌گیری این دو گروه بیان می‌شود.

در فصل اول کتاب گروه صعالیک یا بلندهمتان خاک‌نشین به لحاظ موقعیت جغرافیایی و دیگر ویژگی‌هایی که داشته‌اند بررسی شده است. همچنین در این فصل دربارۀ شعر صعالیک و ویژگی‌های آن و زندگی چند صعلوک معروف مطالبی گفته شده است.

فصل دوم اختصاص به عیاران و پیشینۀ آنها و ویژگی‌های رفتاری و همچنین معرفی چند تن از برجسته‌ترین عیاران ایران اختصاص دارد. همچنین در این فصل داستان‌های سمک عیار و ابومسلم‌نامه به عنوان یکی از جلوه‌های عیاری تبیین شده‌اند.

در فصل سوم نیز از ورود آیین عیاری و جوانمردی به اروپا سخن گفته شده و در ادامه دربارۀ شوالیه و ادبیات سدۀ میانۀ اروپا نکاتی بیان شده است. در این فصل نیز زندگی چند شوالیۀ معروف چون آرتورشاه، تریستان، زورو و .... آورده شده و در ادامه نمود جوانمردی در ادبیات اروپا و داستان‌هایی از شوالیه‌ها بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: صعالیک (بلندهمتان خاک‌نشین)

فصل دوم: عیاران (دزدان جوانمرد)

فصل سوم: شوالیه‌ها (جوانمردان غرب)

جمع‌بندی و خلاصه فصل‌ها

فهرست منابع