معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مراسم سوگواری و عزادار ایرانیان به عنوان یکی از جلوه‌های ناب و خاص فرهنگ ایرانی همواره توجه بسیاری از ناظران و سفرنامه‌نویسان خارجی را به خود جلب کرده و سیاحان بسیاری از زوایای مختلفی به این پدیده و آیین مذهبی در ایران نگریسته‌اند و به توصیف ویژگی‌ها و مشخصه‌های آن پرداخته‌اند.

مطالعه و بررسی مشاهدات و توصیفات سفرنامه‌نویسان در باب محرم و عزاداری ایرانیان از چند جهت می‌تواند اهمیت داشته باشد: نخست آنکه این دست مطالعات در چارچوب مطالعات حوزه شرق‌شناسی (به طور عام) قرار می‌گیرد و می‌توان زوایایی خاص از فرهنگ عزاداری در ایران را که از نگاه سفرنامه‌نویسان قابل توجه بوده ـ علی‌رغم ساده‌بودن آن برای ما ـ روشن سازد. چراکه گاه ابعاد ناپیدا و پنهان امر نزدیک از شدت نزدیکی به ما جز از نگاه دیگری هویدا نمی‌گردد، لذاست که باید از دریچه دیگری به خود نگریست. البته این بدان معنی نیست که همیشه نگاه این دیگری به خود عاری از خطا و مصون از اشتباه باشد، بلکه می‌تواند واجد بخشی از واقعیتی باشد که برای ما به جهت میزان نزدیکی و درگیری با آن قابل لمس نبوده است.

این مطالعات می‌تواند گوشه‌ای از سنت‌ها و فرهنگ عامه جامعه ایرانی را که در گذشته دور وجود داشته و امروز با گذشت زمان به فراموشی سپرده شده یا ابعاد دیگری پیدا کرده را برای ما روشن سازد. از جهتی دیگر می‌توان دریافت که از نظر آنان این دست سنت‌ها و آیین‌ها چه کارکردهایی در جامعه ایران داشته و واجد چه ظرفیت‌هایی در نظام اجتماعی در طول تاریخ بوده‌اند.

نگاه به آینده جز از طریق شناخت ظرفیت‌ها و ویژگی‌های جامعه و مردم امکان‌پذیر نیست، لذا این مطالعه بخشی از مطالعات حوزۀ مردم‌شناسی است که با بررسی مشاهدات بخشی از رفتار ایرانیان و فرهنگ عامه از نگاه سیاحان به دنبال شناسایی گوشه‌ای از ظرفیت‌ها و مشخصه‌های فرهنگ ایرانی است. بر این اساس در این کتاب سعی شده مهم‌ترین مشخصه‌ها ویژگی‌های آیین عزاداری و عناصر موجود از نظر سفرنامه‌نویسان مورد بررسی قرار گیرد. پرداختن به موضوع آیین عزاداری و سوگواری، افق روشنی را به روی نویسندگان و محققان حوزه ایرانشناسی جهت کشف ابعاد مختلف فرهنگ ایرانی می‌گشاید و زمینه‌‌ای فراهم می‌کند تا دانش‌پژوهان این حوزه با شناخت ابعادی از آیین عزاداری سیدالشهدا (ع) گستره و شعاع تأثیرات آن در جامعه و بازتاب شخصیت و هویت ایرانی در آن گام دیگری در جهت بازشناسی رفتار ایرانیان در طول تاریخ بردارند.

با مشاهدۀ نظرات و گزارش سیاحان از مراسم عزاداری ایرانیان به عنوان یکی از جلوه‌های فرهنگ تشیع می‌توان به این نتیجه رسید که سنت حاکم بر مطالعات شرق‌شناسی در بسیاری از گزارش‌های سیاحان در باب آیین عزاداری و محرم به چشم نمی‌خورد. سفرنامه‌نویسان ضمن توصیف این آیین به ستایش و تجلیل برخی ویژگی‌های رفتاری ایرانیان که در قالب این عزاداری بروز و ظهور پیدا می‌کند، پرداخته‌اند و در موارد بسیاری از جوشش احساس و عواطف پاک ایرانیان به‌نیکی یاد کرده‌اند و خود نیز تحت تأثیر این مناسک و جلوه‌های خاص فرهنگ تشیع و مردم ایران قرار گرفته‌اند.

برخی با توجه به سنت حاکم بر مطالعات شرق‌شناسی سعی کرده‌اند برخی سنت‌ها مثل قمه‌زنی و جلوه‌های خشن در عزاداری را پررنگ کنند تا تصویری خشن از انسان شرقی/ ایرانی ارائه دهند یا اظهار داشته‌اند که این نمایش‌های مذهبی و آیین هیچ حسی در مخاطب ایجاد نمی‌کند و صرفاً جنبۀ تشریفاتی یا سرگرم‌کننده یا تفریحی دارد. شماری از آنان سعی دارند تنش و درگیری‌های موردی در لابلای مراسم عزاداری را امری عادی و رایج در فرهنگ ایرانی قلمداد کنند؛ اما این رویکرد در همۀ سفرنامه‌ها دیده نمی‌شود و بخش قابل توجهی از سفرنامه‌نویسان به توصیف واقعیت‌ها پرداخته یا زبان به تکریم و تجلیل گشوده‌اند و از این جلوه‌ها و زیبایی‌ها شگفت‌زده شده‌اند.

سیاحان از زیبایی‌های هنری مراسم تعزیه و نمایش‌های آیینی سخن گفته‌اند و در مواردی ضمن مقایسۀ این هنر و جلوه‌های بصری آن با هنر و تئاتر در اروپا آن را تأثیرگذارتر از هنر غربی معرفی کرده‌اند. آنان دکور و صحنۀ برگزاری مراسم تعزیه را با وجود سادگی و بی‌پیرایگی آن بسیار جالب‌تر و زیباتر از دکوراسیون صحنه‌های پرزرق‌وبرق و خیره‌کنندۀ تئاتر در اروپا دانسته‌اند.

سفرنامه‌نویسانی که از دورۀ صفویه به ایران آمده‌اند به توصیف این آیین پرداخته‌اند و اساساً در کمتر سفرنامه‌‌ای است که به این مسئله اشاره نشده باشد و ذکری از محرم و شیوه‌های عزاداری ایرانیان نرود؛ چراکه این مراسم از جهات بسیاری چه شکلی و صوری و چه محتوایی و چه کارکردی برای ناظران بیرونی دارای اهمیت بوده است. در این تحقیق تلاش شده است تا با گزینش و مطالعۀ حدود 60 سفرنامه از دورۀ صفویه تا دوره انقلاب اسلامی، تصویری روشن از آنچه سیاحان در باب عزاداری ایرانیان گزارش کرده‌اند ارائه شود. در اینجا صرفاً به نقل گزارش‌ها و مکتوبات و خاطرات سیاحان اکتفا نشده و تلاش شده تا ضمن دسته‌بندی و نگریستن به ابعاد مختلف عزاداری، به توضیح و معرفی برخی سنت‌‌ها و عناصر موجود در آیین عزاداری ایرانیان و نیز نقد برخی دیدگاه‌های سفرنامه‌نویسان پرداخته شود.

معرفی موسم عزاداری، کارکرد چرایی برگزاری این مراسم، شیوه‌ها و رسم‌ها و آیین‌های مختلف غزاداری در برخی شهرها و مناطق ایران، روایت چگونگی ابراز احساسات مردم در حین برگزاری آیین، برانگیخته‌شدن احساسات سیاحان خارجی هنگام مشاهده مراسم، نمادها و نشانه‌های به کار رفته در آیین، زنان و عزاداری، عزاداری و سیاست و عزاداری و هویت ملی، آیین تعزیه، هنر و موسیقی در آیین عزاداری، مقایسه هنر آیینی تعزیه با هنر غربی از جمله موضوعاتی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است.

مطالعه رفتار ایرانیان در قالب مناسک عزاداری در واقع در ذیل مطالعات مربوط به منش و خلقیات ایرانیان نیز جای می‌گیرد. بنابراین تلاش شده تا افزون بر موضوعات و موارد ذکر شده، روحیات و اخلاقیات ایرانیان از نگاه سفرنامه‌نویسان بررسی شود. بنابراین با نگاهی انتقادی به گفتمان حاکم بر مطالعات مربوط به منش و خلقیات ایرانیان که عموماً به تقبیح و سرزنش ویژگی‌های رفتاری ایرانیان می‌پردازند، ویژگی‌های اخلاقی جامعه ایرانی را که در قالب این مناسک نمود پیدا می‌کند استخراج شده تا ضمن اصلاح تصویر موجود از هویت و شخصیت ایرانی و بازشناسی خلقیات ایرانیان، گوشه‌ای از کارکردها و ظرفیت‌های موجود سنت و آیین‌های عزاداری در ایران روشن گردد.

گفتمان مسلط در باب خلقیات ایرانیان در ایران همواره به نکوهش انسان ایرانی همت گمارده است و دلیل عقب‌ماندگی ما ایرانیان را در روحیات و خلقیات و استبدادزدگی و اقتدارگرایی ما جستجو می‌کند، اما نویسنده در اینجا از زاویه‌ای دیگر به توصیف خلقیات ایرانیان پرداخته است تا نشان دهد با توجه به برخی گزارش‌های سیاحان، وضعیت خلقیات ما در تاریخ، آن‌گونه که گفتمان روشنفکری در سدۀ اخیر بیان نموده و مدام تکرار کرده، بحرانی نبوده است.

بر این اساس می‌توان گفت باید به این گفتمان مسلط به دیدۀ تردید نگریست و در قضاوت و نگرش و دیدگاهمان نسبت به ایرانیان تجدید نظر کنیم. این نوع نگاه چه بخواهیم و چه نخواهیم تأثیر بسیار مستقیمی در حوزه مطالعات جامعه‌شناسی و توسعه و تبیین عقب‌ماندگی جامعه ایرانی خواهد داشت.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت دبیر مجموعه

مقدمه

فصل اول: موسم عزاداری و سفرنامه نویسان

فصل دوم: شیوه‌ها و رسم عزاداری

فصل سوم: آئین تعزیه

فصل چهارم: عزاداری و هویت

فصل پنجم: آداب و خلقیات ایرانیان در عزاداری

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری