معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

درام تاریخی، گونه یا ژانری از درام است که درام را به تاریخ مقید، یا تاریخ را دراماتیک یا نمایشی می‌کند. بنابراین میان درام و تاریخ، در درام تاریخی، نسبتی ویژه برقرار می‌شود. چنداچون و چگونگی برقرارشدن این نسبت، انواع درام تاریخی را برای هر دورۀ تاریخ ادبیات نمایشی می‌سازد یا به عبارت دیگر ویژگی‌های درام تاریخی هر دوره را معین می‌کند. در این کتاب قصد بر این است که با پشتوانۀ نظریه در مطالعات تاریخی و فرهنگی، ویژگی‌های درام تاریخی ایرانی در یک دورۀ تاریخی معین مطالعه شود. این دورۀ معین از ابتدای انقلاب مشروطه تا پایان دوران سلطنت پهلوی اول (1285 ت 1320 هـ. ش) در درام تاریخی ایرانی خواهد بود.

یکی از دلایل مهم روی‌آوردن نمایشنامه‌نویسان ایرانی به درام تاریخی، در ابتدا لزوم انتقادهای اجتماعی یا فرار از تلۀ سانسور بوده است. به‌طوری که میرزافتحعلی آخوندزاده در نقدی بر نمایشنامۀ «سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان» نوشتۀ میرزا آقا تبریزی، به میرزا آقا توصیه کرده که برای اینکه بتواند بدون دغدغۀ امکان چاپ و نشر اثرش، از اوضاع و احوال جاری انتقاد کند، بهتر است که تاریخ وقایع نمایشنامه‌اش را به عقب و به دورۀ تاریخی‌ای قبل از دورۀ تاریخی خود براند. اما پدیدآمدن درام تاریخی در تاریخ ادبیات نمایشی ایران دلایل دیگری دارد که همانا پیدایش روحیات وطن‌ پرستی و ملی گرایی، مقارن با انقلاب مشروطه است.

درام تاریخی از دوران حکومت پهلوی اول است که رونق می‌گیرد. رویکرد عمدۀ نمایشنامه‌نویسی تاریخی در این دوره توجه رمانتیک به دوره‌های پرافتخار گذشته و به خصوص ایران باستان است. در این دورۀ تاریخی از سوی نظام قدرت، باستان‌گرایی به عنوان شاخصی مهم از ناسیونالیسم، ترویج می‌شود تا از لحاظ فرهنگی راه برای مدرنیزاسیون رضاشاهی بازگردد. توجه به ایران باستان می‌توانست زمینه‌ای فراهم آورد تا مردم متوجه شکوه باستانی خود شوند و مدرنیزاسیون رضاشاهی نوید آن را می‌داد که بازگشت به آن گذشتۀ پرشکوه و افتخار ممکن است. از نظر رضاشاه، تاریخ همان راه حلی بود که می‌توانست راه خروج از رنج‌ها و تلخ‌کامی‌ها را نشان‌مان دهد. به همین دلیل است که در این دوره ویژگی باستان‌گرایی را در نمایشنامه‌های تاریخی زیادی که نوشته می‌شود، شاهد هستیم.

بدین ترتیب، در این کتاب ویژگی‌های درام تاریخی ایرانی از آغاز نهضت مشروطیت تا پایان دوران حکومت رضاشاه بررسی می‌شود. هدف از این مطالعه آن است که رابطۀ درام تاریخی این دوره با گفتمان مسلط دوره مورد توجه قرار گیرد، تا نشان داده شود آیا نمایشنامه‌های این دوره در جهت گفتمانی که ساختار قدرت خواهان آن بوده حرکت کرده‌اند یا در جهت عکس آن. بدین معنی که آیا نمایشنامه‌های این دوره، خود در هیئت قدرت در درون این گفتمان ظاهر شده‌اند یا در شکل مقاومتی در درون این قدرت گفتمانی.

در ساختمان پنج فصلی این کتاب تلاش شده که نشان داده شود:

1. تمام نمایشنامه‌هایی که در آنها به رویدادهایی در گذشتۀ تاریخی پرداخته می‌شود، درام تاریخی هستند، اما تمام نمایشنامه‌هایی هم که با جامعه و سیاست زمانۀ خود ارتباط مناسب برقرار کنند، در نسبت درستی با تاریخ قرار می‌گیرند و در دوره‌های بعدی تاریخی می‌توان به آنها هم درام تاریخی نام داد.

2. بیشتر نمایشنامه‌های تاریخی ایرانی دورۀ مورد مطالعه حاصل پیدایش گفتمانی مشتمل بر ویژگی‌های درام تاریخی، باستان‌گرایی ایرانی و رمانتیسم هستند.

3. در دورۀ مشروطه تناظر میان درام، جامعه و سیاست، ذیل برابری‌طلبی انقلابی این دوره برقرارشده که این ویژگی تا قبل از استقرار کامل حکومت پهلوی اول امتداد یافته است.

4. در تناظر بین نمایشنامه‌های تاریخی مهم این دوره با جامعه و سیاست، ذیل گفتمان باستان‌گرایی، گسست‌هایی درون‌متنی و بینامتنی وجود دارد که گفتمان باستان‌گرایی در این نمایشنامه‌ها را در مقایسه با همین گفتمان در سیاست و جامعه، متفاوت و از نوع دیگری ساخته است.

5. بازگشت به دوره‌های تاریخی باشکوه گذشته، یکی از عناصر مهم نگاه رمانتیک است که با هدف یافتن هویت قابل اتکا در گذشتۀ تاریخی و با توجه به اینکه در زمان حال نوشته‌ شدن نمایشنامه، این هویت متزلزل است، صورت می‌پذیرد و درام تاریخی دورۀ مورد مطالعه نیز این ویژگی را دارد.

همان گونه که بیان شد، این کتاب در قالب یک ساختمان پنج فصلی ارائه شده است. در فصل اول، به انواع نسبت‌هایی که میان درام و تاریخ، در طول تاریخ ادبیات نمایشی وجود داشته است، پرداخته می‌شود تا دورنمایی از تعریف درام تاریخی به دست آید. در این راه، ابتدا تعدادی از نظریه‌هایی که در مورد درام تاریخی در دوره‌های مختلف پرداخته شده، مورد مطالعه قرار خواهد گرفت. سپس به ذکر نمونه‌هایی از درام تاریخی در سیر دگرگونی‌اش، طی تاریخ ادبیات نمایشی پرداخته خواهد شد.

در فصل دوم مواد و روش‌هایی که برای تحلیل درام تاریخی دورۀ مورد نظر به کار خواهد رفت، تشریح خواهد شد. بیشترین توجه در این فصل بر شاخه‌ای از نظریۀ پسامدرن تاریخ‌گرایی جدید خواهد بود که با موادی چون گفتمان، قدرت، مقاومت و صورت‌بندی دانایی کار می‌کند. با این وجود به نظریۀ مشابه ماتریالیسم فرهنگی و جنبه‌های متمایز آن نسبت به تاریخ‌گرایی جدید نیز توجه شده است.

در فصل سوم ابتدا نظریه‌ای با نام تئاترکراسی تشریح خواهد شد. این نظریه به عنوان یک نظریۀ مکمل برای تحلیل‌های بعدی کتاب به کار خواهد رفت؛ زیرا در این نظریه تناظرهای میان تئاتر، جامعه و سیاست مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این تناظرها یکی از مهم‌ترین مراحلی هم هستند که در مطالعه به روش تاریخ‌گرایی جدید و در هنگام دیرینه‌شناسی متون، باید طی شوند. افزون بر این، استفاده از نظریۀ تئاترکراسی کمک خواهد کرد تا صورت‌بندی دانایی تئاتر، جامعه و سیاست دورۀ مورد مطالعه ترسیم شود. بنابراین در این فصل با تکیه بر نظریۀ تئاترکراسی به تشریح تناظرهای میان تئاتر، جامعه و سیاست در دورۀ مورد مطالعه پرداخته شده، صورت‌بندی دانایی دوره، در میانۀ تناظرهای میان تئاتر، جامعه و سیاست ترسیم خواهد شد. در این تناظر، تمرکز بیشتر بر بخش‌هایی از تئاتر این دوره است که با نمایشنامه‌نویسی دوره پیوند‌هایی محکم برقرار می‌کند.

در فصل چهارم ویژگی‌های درام تاریخی دورۀ مورد مطالعه، با استفاده از مواد و روش‌های پژوهش، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. توجه عمدۀ این فصل، گفتمان مسلط باستان‌گرایی ناسیونالیستی و رمانتیک درام دوره، در تناظرهایش با جامعه و سیاست است. بدین منظور ابتدا ردپای گفتمان ناسیونالیسم و باستان‌گرا، در جنبش رمانتیسم اروپایی پی گرفته خواهد شد تا رمانتیسم مشابه، اما با تمایزهای بسیار زیاد، در تاریخ ایران دورۀ مورد مطالعه و تناظرهای آن را با درام دوره مطالعه شود. سپس ویژگی‌های نمایشنامه‌های مهم تاریخی از درام‌نویسان مطرح این دوره، از همین منظر و با استفاده از همین مواد و روش مورد مطالعه قرار خواهید گرفت.

سرانجام در فصل پنجم، به مطالعۀ موردی گفتمان باستان‌گرایی در درام تاریخی یکی از مطرح‌ترین نمایشنامه‌نویسان این دوره، یعنی گریگور یقیکیان پرداخته خواهد شد. تمایزهایی که میان ویژگی‌های درام تاریخی این نمایشنامه‌نویس با نویسندگان دیگر درام تاریخی دوره وجود دارد، مورد توجه قرار خواهد گرفت و نوع ویژۀ گفتمان باستان‌گرایی، در درام او، براساس مواد و روش پژوهش، مطالعه خواهد شد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: درام تاریخی چیست؟

فصل دوم: تایخ‌گرایی جدید و ماتریالیسم فرهنگی

فصل سوم: گفتمان‌های طرح شده در درام ایرانی در تناظر با جامعه و سیاست، از مشروطه تا 1320 هـ. ش

فصل چهارم: گفتمان باستان‌گرایی در درام تاریخی ایرانی، از مشروطه تا 1320 هـ. ش

فصل پنجم: مطالعه موردی؛ ویژگی‌های گفتمان باستان‌گرایی در نمایشنامه‌های تاریخی گریگور یقیکیان

پی نوشت

منابع