معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

حسنعلی‌خان وزیری یکی از چهره‌های مهم و تأثیر‌گذار فرهنگ و هنر و ایران در یک سدۀ اخیر است. با تمام ناکامی‌هایی که دامن او را گرفت، جامعۀ ما همچنان از خدماتش بهره‌مند است. او از خانواده‌ای می‌آمد که مادر به کار فرهنگ اشتغال داشت و پدر نظامی بود و شاید به همین خاطر شخصیت استوار وی نیز در گرو فرهنگ و هنر باقی ماند. وزیری از نوجوانی از وابستگی به خانواده اعلام استقلال کرد، شغل پدر را که مدتی به آن اشتغال داشت، رها نمود و جذبۀ وجودی‌اش با هنر گره خورد. اولین شاگرد مدرسۀ استاد کمال‌الملک شد، اما در همین اثنا دلبستۀ ادبیات بود و شعر می‌سرود. خلاقیت و استمرار در کار، به همراه خلق و خوی یگانه، استاد را شیفتۀ وی کرد تا معاونت خود و مدرسه را که افتخاری بزرگ بود به عهده‌اش گذارد. توسعۀ مدرسۀ صنایع مستظرفه و ایجاد مدارس هنر با گرایش‌های متعدد در سراسر کشور دغدغه‌ای بود که وزیری در این سمت برای آن تلاش کرد. پیش‌نویس قوانین جدید ادارۀ صنایع مستظرفه که در سال 1301 شمسی تحریر نموده، گویای اندیشۀ بلند و امیدهایی است که وی در خیال می‌پروراند.

همجواری و دلبستگی‌اش به استاد کمال‌الملک، وی را به جایگاه ارجمند هنر و فرهنگ و همچنین سرزمین مادری آگاه و مطلع کرد و صدالبته که این امتیاز را نسبت به استاد داشت تا با ذهنی جوان و جویا دنیای پیش‌رو را رصد کند. حضور برادر ارشدش، استاد کلنل علینقی وزیری که ایده‌های بکری در عرصه‌های فرهنگی ـ خاصه موسیقی ـ داشت، بر شکل‌گیری شخصیت وی بی‌تأثیر نبود و کوشید تا هنرهای تجسمی کشور نیز از کیفیت نوگرایی بهره‌مند شود.

در نقاشی شیوه‌ای خاص داشت. مفاهیم جدید هنر را به سرعت درک و دریافت کرد. با قلم آزاد و رنگ‌های درخشان کار می‌کرد. وزیری را می‌بایست از اولین نقاشانی قلمداد کرد که جریان‌ نوگرای امپرسیونیسم را درک و هضم کردند.

نقاش ـ شاعری بود که سوژه‌های ساده و ناب را دستاویز کار قرار می‌داد و همین نکته هنرش را با آثار استاد کمال‌الملک متفاوت می‌کرد. بیش از آنکه دلبستۀ ترسیم چهرۀ مشاهیر و صاحبان مناصب حکومتی باشد، با طبیعت پیوند داشت. اغلب در فضای باز کار می‌کرد تا آتلیه. در بهره‌مندی از رنگ‌های درخشان، گشاده‌دست بود و آنچنان دقیق آنها را به کار می‌گرفت که گاه تنالیته‌های متنوع یک رنگ، با لکه‌ای از رنگ مکمل، بسیار درخشان و بجا به نظر می‌رسیدند. این دقت در استفاده صحیح از رنگ‌ها، حتی در تابلو‌هایی که حالت مونوتن را دارند، قابل مشاهده است تا بسته به سوژه، رنگ‌ها خودنمایی کنند.

وزیری شاید اولین هنرمندی باشد که به شکل گسترده، به عرضه و نمایش آثارش در خارج از کشور اهتمام کرده. نقاشی‌هایش همواره نگاهی از مطالعه در طبیعت و پژوهش در ترکیب‌بندی را با خود همراه دارند. آزمون مکرر او در انتخاب قطع تابلو، نشانه‌ای از رفتار متفاوت و خلاقانۀ او با هنر نقاشی و عبور از مسیرهایی بود که تا آن ایام کمتر به محک تجربه درآمده بودند؛ و همین نکات کارش را متنوع جلوه می‌دهد. دستی توانا در طراحی داشت. آناتومی انسان و طبیعت را به خوبی درک و جذب کرده بود و از پیشینۀ تاریخی، فرهنگی و تصویری سرزمین خود مطلع بود و این توان‌مندی بود که آثارش را حتی در اروپا دیدنی کرد و توجه منتقدان وقت را برانگیخت تا به همگان گوشزد کنند که روح فرهنگ و هنر ایران در این تابلو‌ها قابل جست‌و‌جوست. از مجسمه‌های استاد وزیری نیز نباید به سادگی گذشت؛ آثاری نظیر مجسمۀ فردوسی بر بال سیمرغ که با مشارکت استاد ابوالحسن‌خان صدیقی ساخت، یا مجسمۀ ادیب پیشاوری و یادمان استاد کمال‌الملک. از این منظر نیز وزیری را می‌بایست با وجود قلت آثار از پیشگامان هنر مجسمه‌سازی معاصر ایران تلقی نمود.

اما حسنعلی وزیری در بازگشت از اروپا به سال 1314 شمسی، خود را تنها یافت و دانست جامعه‌ای که با استادش وفادار نبوده، با وی نیز به همین سیاق رفتار خواهد کرد. همسر و برادری را که سخت دلبسته‌شان بود، بسان گذشته مهربان نیافت. توجه درخوری از جانب جامعه ندید و از این‌روی رو به بیابان گذاشت. در منطقۀ گل‌عسلک روستای گلابدره خلوتی را برای خود فراهم آورد اما آن‌قدر هوشمند بود که زندگی یگانۀ خود را به سردی نگذراند. ازدواج مجدد، تأمل در شعر، نمایشنامه‌نویسی و پژوهش در هنر از جمله دغدغه‌هایی بودند که وی در این ایام و در کنار ممارست کامل به هنر نقاشی، آنها را سامان می‌داد.

مختصر توجهی در سال 1318 مجدداً او را دلخوش به حضور در جامعه کرد تا از جمله مؤسسان دانشکدۀ هنرهای زیبای دانشگاه تهران شود و جریان ادغام مدرسۀ استاد کمال‌الملک را به سرانجام برساند؛ اما ساختار کم‌مایۀ نظام جدید آموزشی و مدیریت نامطلوب، خیلی زود او را به منتقد این جریان بدل کرد. گویا می‌دید که دستاوردهای مدرسۀ استاد کمال‌الملک که همواره از فرامین پیچیدۀ اداری در پرهیز بود، نتایج درخشان‌تری را به بار آورده و از همین رو ترجیح داد تا هنرمندی مستقل باشد تا معلمی وابسته.

وزیری در تصور خود، عرصۀ هنر و هنرمندی را نوعی از مشی و مرام ویژه تلقی می‌کرد و کمال این مرتبت را در وجود استادش می‌دید. از این‌رو و با همین دغدغه برای اولین‌بار زندگی‌نامۀ استادش را کتاب کرد تا ثابت کند که هنر در چیزی فراتر از آنرینش نیز کار خود را پیش می‌برد، او در اشاعۀ این تفکر فقط به همین بسنده نکرد و هر جا سخن از هنر و مقام هنرمند می‌شد و حسنعلی‌خان نیز امکان بیان و اظهار داشت، نام استاد کمال‌الملک نیز بود. در واقع شخصیت کمال‌الملک را می‌بایست نصب‌العین وزیری در بیان و منش تلقی نمود؛ آن‌چنان که تا روزهای آخر حیات نیز، هیچ از این عقیده کم و کسر نگردید.

وزیری البته خلأهای آموزشی مدرسۀ صنایع مستظرفه را به‌خوبی شناسایی کرده بود و به طور مثال می‌دانست که مهم‌ترین آموزه در هنر نقاشی، شناخت آناتومی انسانی است؛ از همین رو چند سالی از عمر خود را وقف شناخت دقیق این مسأله کرد و نوشتاری را با عنوان «کالبد‌شناسی» به دست داد که علی‌رغم کارایی بسیار، متأسفانه تا چاپ همین یادنامه از انتشار آن غفلت شده است.

طرح تأسیس انجمن دوستداران کمال‌الملک، ساخت مقبره و نام‌گذاری خیابانی به نام استاد، برگزاری جلسات سخنرانی، نقد‌نویسی، تحقیق و ارائۀ  نظریۀ علمی پرسپکتیو، همگی دغدغه‌هایی بود که در دهۀ بیست شمسی و در کنار تأمل در ادبیات و گرایش به عرفان و مراقبۀ روح و روان، دهن استاد را به خود مشغول داشته بود، با این همه، علی‌رغم توانایی‌های آشکار و با آن که تا حدودی از مصاحبت چهره‌های فرهنگی و سیاسی برخوردار بود، به صورت شایسته از سوی مقامات، درک و فهم نشد و انزواری خود خواسته‌اش تداوم پیدا کرد.

وزیری را می‌بایست هنرمند و اندیشمندی ناتمام تلقی کرد. افکار بلندش در جامعه فهم و هضم نشد. تلاش‌هایش سرانجام مطلوب را باز نیافت. روزگار گویی چندان با وی یار و همراه نبود. یک بار حریق و یک بار آتش جنگ جهانی دوم جان ده‌ها تابلوی او را گرفت. تعدادی دیگر از آثارش در بی‌توجهی مسئولین وقت سفارتخانه‌های ایران در انگلستان و آلمان، گم شد و از دست رفت. فروش تابلوهای وی در آمریکا سرانجام تلخی پیدا کرد و در بی‌تدبیری دوستانش، بخش مهمی از این دستاوردهای هنری محو و به سرنوشت نامعلومی دچار شد.

در ایامی که جامعه میل و شناختی نسبت به هنر نقاشی نداشت، در هنر خود ممارست کرد اما آثارش خریداری نداشت. ایده‌های فرهنگی او دائم با ناکامی مواجه می‌شد. پژوهش‌هایش در شناخت حافظ و مولانا، به جمع‌بندی و سرانجام انتشار نرسید. سروده‌های او در دفترچه‌های کوچک باقی ماند و حتی نشان رسمی درجه یک هنر که در سال 1324 به او اهدا شد، توفیقی به دست نداد تا سلسلۀ ناکامی‌های وی که محتملا با روحیۀ انزواطلب وی نسبت داشت، تداوم پیدا کند.

هنگامی که وزیری در پنجم آذر 1333 درگذشت، جامعۀ فرهنگی کشور در بهتی عجیب فرو رفت. حسرت این فقدان را از اخبار ثبت شده و گفتارهای بزرگان فرهنگ و هنر آن ایام می‌توان درک و دریافت کرد.

برمزار وی در امامزاده قاسم تجریش، طرحی از پالت رنگ و قلم‌مو نقش کرده بودند تا گویای هنرمندی باشد که در آنجا آرمیده؛ متأسفانه با طرح بازسازی و توسعۀ امامزاده در سال‌های پس از انقلاب، این نقش و جایگاه مزار نیز از میان برداشته شد تا این بار ناتوانی جامعه در حفظ ارزش‌های ملی و حرمت مفاخر میهن پیش رو باشد.

در این کتاب ابتدا سال‌شمار زندگی و آثار حسنعلی‌خان وزیری آورده شده است. در بخش بعدی گفتارهایی دربارۀ وزیری به روایت دیگران فراهم آمده است؛ از جمله سه نامه از استاد کمال الملک و نوشته‌ای از سیمین بهبهانی. بخش سوم اختصاص دارد به آثار مکتوب وزیری که در آن کالبدشناسی آو آورده شده است. در بخش چهارم برخی از نوشتارهای کوتاه، سخنرانی و مکاتبات او از اسناد گردآوری شده است که از جملۀ آنها می‌توان اشاره کرد به «به یادگار کمال‌الملک» و «نقدی بر آموزش هنر». نامه‌ها عنوان بخش پنجم است که در این بخش نه نامه که وزیری به دیگران داده یا از دیگران دریافت کرده، آورده شده است. منظومۀ «پیغام آب بر خاک»، تصویر اسناد و آثار وزیری مطالب پایانی کتاب را شکل می‌دهند.

فهرست مطالب کتاب:

* پیشگفتار

* سالشمار زندگی و آثار حسنعلی‌خان وزیری

* وزیری به روایت دیگران:

سه نامه از استاد کمال‌الملک/ حسنعلی وزیری و هنر او ـ باسنتا کومارروی/ حسنعلی‌خان وزیری و نخستین نمایشگاه یک نقاش ایرانی در آمریکا ـ حسینعلی هروری/ یادی از حسنعلی‌خان وزیری ـ سیدمحمد علی جمال‌زاده/ زندگی و آثار حسنعلی وزیری ـ حسینعلی ملاح/ زندگینامۀ حسنعلی وزیری (حسنعلی وزیری؛ هنرمند نقاش و عارف)ـ مهر انگیز ملاح/ در سوگ استاد حسنعلی وزیری ـ ابوالحسن خان صدیقی/ یادی از یک دوست همراه ـ روح‌الله خالقی/ روزگار جوانی ـ سیمین بهبهانی/ عقاید روزنامه‌های اروپایی و آمریکایی درباره نمایشگاه آثار حسنعلی وزیری

* آثار مکتوب:

کمال‌الملک/ کالبدشناسی

* نوشتار کوتاه، سخنرانی و مکاتبات:

کار و صنعت سرمایه‌ای ست حقیقی کارگر و صنعت‌گر مخلوقی بردبار و بی‌آزار/ کمال‌الملک؛ سرو تهران/ گزارش تأسیس موزه/ نقدی بر آموزش هنر/ احیای هنرهای زیبا/ ایرانی و هنر/ یادداشتی برای نمایشگاه هنرهای زیبا/ به یادگار کمال‌الملک/ نام‌گذاری خیابان به نام استاد

* نامه‌ها:

نامۀ وزیری به میرمصور ارژنگی/ نامۀ وزیری به میرزا یحیی دولتشاهی/ نامۀ اللهیار صالح/ نامۀ علی شایگان/ نامۀ محمدعلی جمال‌زاده به وزیری/ نامۀ محمد حجازی به وزیری/ نامۀ پروین دولت‌آبادی به وزیری/ نامه‌هایی برای جست‌و‌جوی آثار/ نامه‌های باقر انصاری به وزیری

* منظومۀ «پیغام آب بر خاک»

* تصویر اسناد

* آثار