معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

رویکرد مولوی در تفسیر بسیاری از آیات مثنوی رویکردی باطنی است. نه‌تنها او، خود در مقدمه دفتر اول، مثنوی را «کشاف قرآن» نامیده، بلکه قرائن نشان می‌دهند که او به کشف معنی باطنی آیات بر وفق روش تفسیر عرفانی علاقمند و از آن متأثر بوده است. افلاکی گزارش می‌دهد که حقایق‌التفسیر ابوعبدالرحمن سلمی که نمونه برجسته این نوع تفسیر به شمار می‌رود مورد تکریم مولانا بوده است.

 با این همه، در شروحی که بر مثنوی نوشته شده است و مجموعاً، در حوزه مولاناپژوهی به این گرایش تفسیری مولانا کمتر توجه شده است. به‌درستی دانسته نیست که مولوی چطور و تا چه اندازه از تفسیر‌های عرفانی معروف در توضیح نکات دقیق عرفانی و قرآنی سود جسته است. علاقه مولوی به این روش تفسیری به اندازه‌ای بوده که به گزارش افلاکی، یک‌بار جبه خود را به کاتبی که یک نسخه حقایق‌التفسیر را به او هدیه کرده بود بخشید.

با اینکه شارحان مثنوی به اهمیت نقل و تفسیر آیات قرآن در مثنوی همواره تأکید کرده‌اند و آثار متعددی در این‌باره نگاشته شده، اما از توجه به تفسیرهای عرفانی در شرح مثنوی غافل مانده‌اند.

دلیل این امر این است که مولوی در نقل قول یا نقل مضمون از تفسیرهای عرفانی همچون حقایق‌التفسیر سلمی، تفسیرالقرآن تستری، لطایف‌الاشارات قشیری، یا کشف‌الاسرار میبدی لزوما متن آیه قرآن را نیاورده و گاه حتی اشاره‌‌ای هم به آن نکرده است و فقط بر اثر آشنایی قبلی و مطالعه مستمر می‌توان به این اقتباس‌ها پی‌برد و این کار نیازمند صرف وقت بسیار است. افزون بر این، اغلب این آثار از تصحیح انتقادی بی‌بهره‌اند و این موضوع استفاده از آنها را مشکل‌تر می‌کند. با این همه نمی‌توان از تلاش‌های محققان غربی در زمینه تصحیح این متون تفسیری غافل بود. در این میان به ویژه نقش لویی ماسینیون و پل نویا در تصحیح بخش‌هایی از حقائق‌التفسیر و معرفی آن به جامعه علمی و همچنین آثار بورینگ در زمینه تفسیر تُستَری و سلمی قابل تقدیر است. هر چند این بزرگان مثنوی‌پژوه نبوده‌اند، اما بی‌تردید تلاش‌های ایشان در حوزه مطالعات مربوط به مثنوی نیز کارساز تواند بود. اما بی‌تردید تلاش‌های ایشان در حوزه مطالعات مربوط به مثنوی نیز کارساز تواند بود. با این همه نیاز به مطالعه بیشتر در این زمینه احساس می‌شود. از این‌رو نویسنده در این کتاب با استفاده از تصحیح‌ها و نسخ خطی و چاپی موجود از تفسیر سلمی و تستری و نیز لطایف‌الاشارات قشیری و کشف‌الاسرار میبدی، گستره نفوذ این نوع تفسیر را در مثنوی مولوی، دست‌کم به صورت مقدماتی مطرح کرده است.

برای این منظور از کتاب حقایق‌التفسیر تألیف ابوعبد‌الرحمن سلمی بهره فراوان برده است؛ زیرا بخش بزرگی از سخنان تفسیری عارفان در این کتاب گردآوری شده است.

هرگاه اهمیت و نفوذ غزالی را در فکر سنایی در نظر آوریم و توجه خاص مولوی به سنایی را از یک‌سو و میزان علاقه مولوی به حقایق‌التفسیر را که دربرگیرنده تقریباً تمام تفسیرهای تستری است، از سوی دیگر به خاطر داشته باشیم، تعجبی نخواهیم کرد از اینکه رد پای اندیشه‌های تستری و به طریق اولی همه تفسیرهای عرفانی در جای جای مثنوی دیده شود. آنچه در این کتاب آمه فرازهایی از این اثرپذیری و نفوذ فکر را نشان می‌دهد.

مهم‌ترین مشترکات تستری و مولوی انتقال میراث تعلیمی و اخلاقی است. دستورهای اخلاقی صوفیه به نام ادب یا آداب براساس الگویی کهن تدوین شده که در کتاب‌هایی چون آداب‌النفوس محاسبی (243) ادب‌المفتقر الی الله جنید (298) ادب‌النفس حکیم ترمذی (فوت بعد از 318) و جوامع آداب‌الصوفیه در تفسیرهای عرفانی گردآمده است. در این میان به ویژه نام سهل تستری، که از اظهار احوال شورانگیز پرهیز داشت و بر تربیت اخلاقی و تهذیب نفس شاگردان خود بیشتر توجه می‌کرد، برجستگی خاص دارد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

راه درون

مجاهدات

مشاهدات

لطایف انبیا و اولیا

فهرست‌ها و مراجع