معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سفینۀ ترمد مجموعه‌ای معتبر و ارزشمند است که محمد بن یغمور در حدود سدۀ 8 ق از میان اشعار 115 شاعر متقدم در موضوعات متنوع تدوین کرده است. این سفینه در شهر ترمد تدوین شده و تنها یک نسخه دارد که آن نیز در همان حدود سدۀ 8 ق کتابت شده و تصحیح بر اساس آن صورت گرفته است.

از محمد بن یغمور گردآورنده و مدوّن این اثر هیچ اطلاعی در دست نیست. بر اساس سفینۀ ترمد وی در زمانی نامعلوم در هنگامی که دچار حوادث روزگار و نوایب لیل و نهار بوده، قدم به شهر ترمد گذاشته و در این شعر تحت حمایت شخصی با القاب «زیدة الحکما، سید الاشراف، معین الدوله و ...» قرار می‌گیرد و به سفارش همو اثر خود را تدوین می‌کند. از آنجا که متأخرترین شعرایی که وی شعرشان را در این سفینه گرد آورده، در محدودۀ زمانی سدۀ 8 قمری هستند و همچنین مشخصات تنها نسخۀ باقی این اثر و ویژگی‌هایی که در آن دیده می‌شود، به سدۀ 8 ق بسیار نزدیک است، می‌توان به این نتیجه رسید که محمد بن یغمور در سدۀ 8 ق به تدوین این مجموعه پرداخته است.

گفته شده محمد بن یغمور این کتاب را به سفارش «مجدالدین» نامی در شهر ترمد تدوین کرده است. وی سبب تألیف این کتاب را اینگونه بیان می‌کند:

«فی‌الجمله هر کجا کتابی نظم کرده‌اند کتایب اندوه برافتد و هر کجا سرادق اشعار برکشند نم باران ندم فرود نیاید. بنا بر ابتغای این کار، اشعار آبدار در این سفینه جمع کرده شد و از نظم روح افزای و ابیات دلگشای، مملو و موشح گردانیده آمد. زیرا که اهل کیاست و ارباب فراست و سعادت، سفینه را بر لآلی ثمینه برگزیده‌اند و صدهزار درر آبدار به جهت اشعار که ابکار افکارند پاشیده، به جهت آنکه در حضر، محرم خلوتند و در سفر، مادۀ سلوت. در حالت زندگی مونس و یارند و بعد از وفات نام نیک نگه‌دار. اگر دست مجال به ثمار آمال رسنده است، بهترین جلیسند و اگر کیسۀ وقت از نقد مراد، تهی است، نیکوتر انیس».

در این سفینه از این شاعران شناخته‌شده، این قالب‌های شعری وارد شده است: ابوالعلای گنجوی: یک قصیده، ابوسعید ابوالخیر: یک رباعی، اثیرالدین اخسکیتی: دو قطعه و یک رباعی، امیر معزی: دو قصیده و یک قطعه و پنج غزل، باباافضل کاشانی: یک رباعی و .... . وی همچنین از شاعران ناشناخته بسیاری در این سفینه اشعاری آورده که اطلاعی از آنها در دست نیست؛ همچون علاءالدین شاه، خواجه عبده، عزالدین شروانی و .... .

محمد بن یغمور، دربارۀ نحوۀ دسته‌بندی مطالب خود در این سفینه می‌گوید: «نهاد این اقسام به نسبت ستارگان بر هفت اصول اتفاق افتاد، از این جمله؛ به نسبت چهار فصل، قسم قصاید بر چهار اصل نهاده شد، و به نسبت هشت در جنان، ابواب رباعیات بر هشت باب گشاده گشت، و اقسام مقطعات به عشرۀ کامله مرتب گشت. و به جهت آنکه در غزلیات سلاست نگاه باید داشت چون عاشقان یکدل بر یک قسم اختصار کرده شد.....

 و در ادامه قبل از شروع متن، فهرستی به این ترتیب و نظم ارائه می‌دهد:

قسم اول در توحید باری و در موعظت و تنبیه و نصیحت؛ قسم ثانی در قصاید مختار از گفتار شعرای نامدار ـ رحمهم الله؛ قسم ثالث در قصاید مصنوع و اشعار مطبوع؛ قسم رابع در هجویات و مطایبات سوزنی سمرقندی؛ قسم خامس در مقطعات متفرقه و او بر ده بخش است: قسم اول در تنبیه و وعظ و نصیحت و تحریص کردن به علم؛ قسم ثانی در شکایت روزگار و جفای زمانه غدّار؛ قسم ثالث در مفاخرات و مجابات که شعرا به یکدیگر گفته‌اند؛ قسم رابع در الغاز و معمیات به نام و غیر آن؛ قسم خامس در التماسات از هر نوعی متفرق؛ قسم سادس در خمریات طرب‌انگیز؛ قسم سابع در مراثی از گفتار زبدة الحکما سراج‌الدین قمری؛ قسم ثامن در هجویات خوش و مطایبات دلکش؛ قسم تاسع در مقطعات که در نامه‌ها به معنی اشتیاق نویسند؛ قسم عاشر در مقطعات پراکنده در هر معنی.

القسم سادس فی الغزلیات.

القسم السابع فی الرباعیات و هی سبعه ابواب و ست و سبعون فصلا

باب اول در توحید و نعت پیامبر و جدیات و این باب سه فصل است؛ باب دوم در ابیات با صنعت و آن باب شانزده فصل است؛ باب سیوم در نسبت اعضاء از فرق تا قدم و ان سیزده فصل است؛ باب چهارم در حالات وصال عاشق و معشوق، بیست و چهار فصل است؛ باب پنجم در احوال فراق و آن ده فصل است؛ باب ششم در زینت زنان و آن هشت فصل است؛ باب هفتم در هجویات؛ [باب هشتم ...]

اما وی در عمل به سه روش زیر عمل کرده و این مضامین و قوالب متنوع را از این شاعران در سفینه خود وارد کرده و در مواردی بر تقسیم‌بندی خود پایبند نبوده است: بر اساس محتوا و انواع ادبی، بر اساس قالب، بر اساس صنایع ادبی.

محمد بن یغمور در سراسر سفینه، با تنوع و بدون رعایت قاعده‌ای خاص، این مضامین زیر را در قوالب مختلف وارد کرده است: توحید باری تعالی؛ نعت پیامبر (ص)؛ موعظه، نصیحت و تنبیه؛ توبه و پشیمانی؛ خمریه؛ مدح و توصیف؛ وصف حال، شکایت از روزگار و بث و شکوی؛ سوگندنامه و قسمیات؛ حبسیه؛ تفاخر و منافسه؛ استقبال و جواب؛ مشاعره؛ معما و لغز، ملتماسات؛ مرثیه و سوگنامه؛ هزل، هجو و مطایبه؛ مقطعات و رباعیاتی که در نامه‌ها می‌نویسند؛ غزل و مغازله.

از میان این مضامین، محمد بن یغمور به مدح، توصیف و هزل و هجو بیشتر توجه کرده و حجم بیشتری از سفینه‌اش را این مضامین در بر گرفته است.

محمد بن یغمور برخی از اشعار را براساس قوالب شعری انتخاب کرده و این اقسام سفینه خود را بر طبق همین منظور نام‌گذاری نموده است: قسم ثانی در قصاید مختار از گفتار شعرای نامدار؛ قسم ثالث در قصاید مصنوعه متفرقه؛ قسم خامس فی المقطعات در ده قسم؛ قسم سادس فی الغزلیات؛ قسم سابع فی الرباعیات. همچنین در انتخاب اشعاری که شامل صنایع ادبی و انواع آرایه‌های لفظی و معنوی هستند، به قالب‌های شعری و فصول سفینۀ خود توجهی ندارد و هر جا که لازم دیده، چه در بخش قصاید مصنوع و چه در بخش قصاید مختار و قوالب و فصول دیگر، نمونه‌های مختلفی را برای نشان‌دادن کاربرد این صنایع انتخاب کرده است.

در این سفینه تعداد اندکی از اوراق نوشته‌های خود محمد بن یغمور را دربر گرفته اس از جمله دیباچه و مقدمۀ سفینۀ ترمد، مقدمه‌ای بر قسم سوم و قصیدۀ مصنوع جمال‌الدین محمد سمرقندی، مقدمه‌ای کوتاه بر قالب مسمط، در سبب قرار دادن قسم هجا در سفینۀ ترمد و .... .

از این سفینه تنها یک نسخه وجود دارد که به شمارۀ 183 در کتابخانۀ مدارس هند نگهداری می‌شود به دست کاتبی نامعلوم و در زمانی نامشخص در 204 برگ به دو خط نسخ در متن و تعلیق در عناوین نوشته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه مصحح

شرح احوال مدوّن

آثار

سفینۀ ترمد

1.2. شاعران این سفینه

2.2. نحوۀ چینش و دسته‌بندی مضامین و مطالب

3.2. نوشته‌های محمد بن یغمور

3. معرفی نسخه

تصاویر

دیباچه

قسم اول در توحید باری و موعظت و نصیحت و تنبیهات

القسم الثانی فی القصاید المختار

قسم سئوم در قصاید مصنوعه متفرقه

القسم الرابع فی الهجا و المطابیه

القسم الخامس فی المقطعات و عی عشره اقسام

القسم السادس فی الغزلیات

القسم السابع فی الرباعیات المتفرقه و هی ثمانیه ابواب

نمایه عام

فهرست منابع