معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دلبستگی مردم ایران به شاهنامه و فردوسی، پای بسیاری کسان، چه ایرانی و چه بیگانه، را به میدان شناخت شاهنامه کشانیده است. میدانی که از تاخت‌وتاز دستنویس‌کنندگان، شاهنامه‌خوانان و ویراشگران به آوردگاهی ناهموار و هفتخانی ستیزنده و دیولاخی پرخار و سنگ مانند گشته، آنچنان که کهنه پهلوانان کارآزموده را نیز به زانو درمی‌آورد. و مردمی چون رستم فردوسی و یا همراهانی چون سی‌مرغ عطار می‌خواهد. و گرنه بی‌زخم دل کسی به پایان راه نخواهد رسید. فردسی سرچشمه منش و فرهنگ و تاریخ ایران‌زمین را به زبانی هنرمندانه و فراگیر بازآفرینی کرد و در شاهکار خود، چون سرشته‌شدن پندار و رفتار ایرانی را در درگذر زمان یادآور و فراروی مردم ایران به یادگار گذاشت. شاهکاری که چنان نازش‌ آفرین بوده و هست که از آغاز سرایش تا به امروز، زبان به زبان و دست به دست، در کار بازگویی و بازنویسی است و همگان آن را گنجینه‌ای از آن خود می‌پندارند تا جایی که برخی نیک‌اندیشان دانا و یا بداندیشان نادان به خود پروانگی داده‌اند که بدان بیفزایند و یا از آن بکاهند و دوستداران نیز بدنویسی و بدخوانی آنرا برنتابند و به گمان خویش و به دلخواه آنرا بازیابی و بازسازی نمایند و این کار تاکنون، دستنویس به دستنویس، انجام پذیرفته است تا به امروز که ویرایشگران نیز در همان راه گام برمی‌دارند و از گمان خویش یار فردوسی گشته‌اند.

از ویژگی‌های بی‌مانند فردوسی، نگرش همه‌سویه او به هنگام آفرینش شاهکار هنری فرهنگی خویش است که در آن هیچ‌یک از پدیده‌های زندگی چون؛ تاریخ، زبان، هنر و فرهنگ و ادب، آیین، زندگی و مرگ، یزدان‌باوری و یزدان‌شناسی، پهلوانی، فرمانروایی، منش و رفتار، نیک‌اندیشی و بداندیشی، زیبایی و زشتی، آشتی و جنگ، آسودگی و رنج، شادی و اندوه، جشن و سوگ، نازش‌ها و دریغ‌ها، چونی و چرایی‌ها، پند و اندرز، رویکردهای زمانه، دورنمای آینده، داستان‌پردازی و سخن‌آفرینی، ویژگی روانی و واکنش‌های آدمی و .... را فراموش نمی‌کند و برای پیشبرد آرمان بزرگ خویش، که شناسانیدن پیشینه پربار و توانمند ایران‌زمین و برخیزانیدن خودباوری خفته مردم بوده است، کوشیده است تا شیوه و روالی از سخن و سرایش را برگزیند تا کم‌دانش‌ترین مردم شهر و آبادی و کوه و دشت، توانایی آن را داشته باشند که سخن و سروده وی را همچون فرهیختگان و دانش‌آموختگان، دریابند. پس تاجایی که شدنی می‌بود و از توان او برمی‌آمد از پیچیده‌گویی و سخنان بی‌معنی و سخت‌معنی و بدمعنی پرهیز کرد و با شناخت گسترده‌ای که از زبان و نوشتار کاربری همگانی آن داشت، از به کار بردن واژه‌های دیریاب و سخت‌معنی و یا گویش‌های بومی خودداری کرد و با واژگانی که روایت داشت، به زبانی نوشت که برای مردم زمانه و آیندگان از هر دسته و گروهی، درخور دریافت باشد و بدینسان آرمانش را پایدار نگهداشت.

کار پیروزمندانه فردوسی که نیاز تاریخی ـ روانی مردم ایران را دربرداشت چنان بر دل ایرانی نشست و فراگیر شد که از همان زمان آفرینش و با همه سختی و هزینه رونویسی، دستنویس‌های بسیاری از بخش‌بخش شاهنامه و یا همه آن فراهم گردید و در هیاهو و تنگنای جنگ و کشتار و چیرگی بیگانگان و نیز ویرانگری مغولان، از فرآوری و بازنویسی فرونماند. و چنین بود که اکنون صدها دست‌نوشت از آن بر جای مانده است و همین فراوانی و بسیاری دستنویس‌هاست که برای ویرایشگران شاهنامه دشواری آفرین شده است.

نویسنده در جستارهای این دفتر و هنگام گزارش از نمونه‌های برگزیده شده، کوشیده است با بهره‌گیری از دستنویس‌ها و ویرایش‌های کارپایه؛ همخوانی و ناهمخوانی، درستی و نادرستی و چگونگی گزینش و نویسش آنها را پیش روی خواننده بگذارد تا به اندازه دست‌برد و ساخت‌وساز دستنویس‌کنندگان و شاهنامه‌خوانان و اندازه دانش و شناخت و چونی گزینش ویرایشگران پی‌برده و خود به سنجش و داوری پردازند و هرگز بی‌کندوکاو و پژوهش از گفت‌وسخن نام‌آشنایی و نامداری پیروی نکنند تا کارشان چون کار شتابزده پژوهشگر از آب در نیاید که بر پایۀ های‌وهوی (تبلیغات) براه افتاده از سوی برخی نام‌آشنایان، ناسنجیده و نابررسیده در پیش‌گفتار کتاب «برابر نهاد شاهنامه فردوسی و غررالسیر ثعالبی»، واپسین ویرایش شاهنامه را آراسته‌ترین و پیراشته‌ترین خوانده است و بیم آن دارد که باری دیگر و خرده‌گیری دیگر با خواندن جستاری از این دفتر، او را دچار دوگویی و «پارادوکس» بپندارد!

در این دفتر که دفترهای دیگری نیز در پی‌خواهد داشت، با بهره‌گیری از پژوهش‌های نوین و دانشورانه کسان و بزرگانی در زمینه فرهنگ و زبان و بویژه شاهنامه‌پژوهی و فردوسی‌شناسی، پژوهشگر از دید و نگرش خود به بررسی و گزارش چند واژه، بیت، داستان، داستانک، کاست و افزود و نیز شناخت برخی دستنویس‌ها و پاسخ‌یابی برای پرسش‌های خود پرداخته است و باور دارد که یافته‌ها و گزینش و گزارش‌هایش، برترین و درست‌ترین و واپسین سخن برتر نیست و چنانچه برخی از آنها پذیرفته آید، نشان آن خواهد بود که پژوهشگر از پژوهش‌های ارزنده شاهنامه‌پژوهان و دیگران به بهترین گونه و به شایستگی بهره برده است. و خود را به برتراندیشی و دانش فروشی نمی‌فریبد که:

و لیکن نبیند کس آهوی خویش                                            ترا روشن آید همی خوی خویش

گرچه نگرش و شناخت پژوهشگران از شاهنامه و فردوسی با نگرش و شناخت استاد خالقی مطلق بسیار باهم ناسازند، بی‌گمان و به استواری می‌باید گفت که پژوهشگر وامدار استاد خالقی مطلق است که کار ارزنده برابرنهاد دستنویس‌های شاهنامه را با پایمردی به انجام رسانیده‌اند. کاری که برای شناخت دشواری آن واژگانی چون: جانکاه، تن‌فرسا، چشم‌آزار، خستگی‌آفرین، آرام‌زدا، لغزش‌پذیر و .... پاسخگو نتواند بود. و وامداری جهان شاهنامه‌پژوهی کمترین سپاسگزاری از ایشان به شمار می‌آید.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

وین خرم

یشت

مایه‌کاس

نوش‌مرد

پیش سخن فردوسی در داستان رستم و اسفندیار

نازک‌اندیشی و منش‌پردازی فردوسی

سده در شاهنامه

زایش فرود

ز گفتار دهقان

بررسی ملحقات چاپ مسکو

دستنویس فلورانس

دیدگاه برتری و ارجمندی دستنویس فلورانس

دیدگاه نابرتری و ناارجی دستنویس فلورانس

دیدگاه پژوهشگر