معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در فرآیند گذر زنان از اندرون به بیرون و خارج‌شدن از محیط بسته‌ای که خانواده و جامعه در مقابل زنان قرار داده بودند، کتب تعلیمی تألیف شد که خواستار عقب نگه‌داشتن و در پستو ماندن زنان بودند. این کتب که به تأدیب النسوان‌ها مشهورند، بی‌پاسخ نماندند و جوابیه‌هایی از سوی زنان متفکر منتشر شد. یکی از آنها تأدیب الرجالی است که در این کتاب به بررسی آن پرداخته شده است.

این کتاب از دو نوشتار دوره قاجار به نام «تأدیب النسوان» که پیش از خوانش این نسخه، نویسنده آن معلوم نبود و اکنون مشخص است که او خانلر میرزا احتشام‌الدوله فرزند عباس میرزا نایب‌السلطنه بوده است و جواب آن یعنی «تأدیب الرجال» از مؤلفی ناشناس است. در دهه پسین پادشاهی ناصرالدین شاه کتاب کوچکی به نام «تأدیب النسوان» در تهران به چاپ رسید که آکنده از بدگویی و بدخواهی نسبت به زنان بود. این کتاب در سال 1306 هـ . ق (1889 م) به فرانسه ترجمه شد و به چاپ رسید. 38 سال بعد، ترجمه انگلیسی آن هم انتشار یافت. گویا به روسی و ترکی عثمانی نیز ترجمه شده باشد. اما نه در نسخه‌های خطی و نه در نسخه‌های چاپی و ترجمه‌های آن، نامی از نویسنده زن‌ستیز نیامده است. تنها در مقدمه ترجمه فرانسه اشاره کرده‌اند که وی از شاهزادگان قاجار بوده است.

یگانه پاسخ شناخته شده به این کتاب «معایب الرجال» اثر بی‌بی خانم استرآبادی بود، یکی از چهار نسخه خطی موجود آن نخستین بار به وسیله فریدون آدمیت و هما ناطق معرفی شد. در بهار 1371 ش «تأدیب النسوان» و «معایب الرجال» در یک مجلد ذیل عنوان «رویارویی زن و مرد در عصر قاجار» و در تابستان‌ همان سال جداگانه «معایب الرجال» ـ دارای مقدمه و شرح و حواشی مفصل است، اما در هیج یک از آنها به احتمال وجود پاسخ یا پاسخ‌های دیگری به «تأدیب النسوان» اشاره نشده و کوششی نیز برای شناسایی شاهزاده قاجاری زن‌ستیز «تأدیب النسوان» به عمل نیامده است. خوشبختانه اکنون رساله دیگری در دست است که علاوه بر آنکه نسخه دیگری از «تأدیب النسوان» را نمایان می‌کند؛ رساله معرفی نشده «تأدیب الرجال» را نیز دربر دارد که علاوه بر اهمیت خود رساله، نویسندۀ کتاب نخست نیز شناسانده شده است.

در نسخه مورد بازخوانی در این کتاب، همانند «تأدیب النسوان» و «معایب الرجال» ابتدا «تأدیب النسوان» را نوشته‌اند، تاریخ ختم کتابت آن ربیع‌الثانی 1318 هـ. ق ـ 1 مرداد 1279 ش/ اگوست 1900ـ ذکر شده است. سپس «تأدیب الرجال» در 38 صفحه آمده است که تاریخ کتابت ندارد. بانوی نویسنده، ناصرالدین شاه را به عنوان پادشاه وقت ستوده و در حق او دعا کرده است «که دولتش به قائم آل محمد رسد». در سال 1306 ق ـ 1267 ش/ 1888 م ـ اودییر در مقدمه ترجمه «تأدیب النسوان» به پاسخ نامه یکی از زنان اندرون اشاره کرده است. وی از این پاسخ‌نامه با عنوان «تعدیل الرجال» نام برده که به گمان استاد ناصرالدین پروین صورت نادرست «تأدیب الرجال» است. بنابراین نگارش رساله مورد بحث را باید مقدم بر «معایب الرجال» انگاشت؛ زیرا بی‌بی خانم نویسنده رساله «معایب الرجال» مخمسی (پنج‌بیتی) را که در مدح امین‌السلطان سروده در آغاز رساله آورده است و می‌دانیم که امین‌السلطان به سال 1310 هـ.ق ـ 1271 ش/ 1892 م ـ صدراعظم خوانده شد و پیش از آن عنوان او وزیراعظم بود.

بانوی نویسنده «تأدیب الرجال» خود را معرفی نمی‌کند اما می‌نویسد که در بیست سالگی به عقد مردی هشتاد ساله درآمده است؛ یعنی خلاف بی‌بی خانم استرآبادی نویسنده «معایب الرجال» که با مردی جوان‌تر از خود پیوند زناشویی بست. از سوی دیگر اگر به‌راستی «تعدیل الرجال» همان «تأدیب الرجال» باشد، بانوی نویسنده از زنان اندرون بوده است. جز این، اگر چه با دو نوشتار مختلف روبرو هستیم، استدلال‌های آن دو زن همانندی‌هایی دارد. جالب این است که هر دو تقریبا به یک نحو با «تأدیب النسوان» آشنایی یافتند.

بی‌بی خانم استرآبادی می‌نویسد در یک مهمانی زنانه کتاب زن‌ستیز را دیده و درصدد پاسخگویی برآمده است. نویسنده «تأدیب الرجال» نیز شبیه همین ماجرا را بیان می‌کند: «در این ایام عید به خانه یکی از خویشان رفتم. کتابی در آنجا ملاحظه شد، تأدیب النسوانش خوانند ...».

«تأدیب الرجال» مجلس‌های «معایب الرجال» و فصل‌بندی «تأدیب النسوان» را ندارد، ولی با ایجاز و اختصار به یکایک ایرادهای نویسنده کتاب اخیر پاسخ می‌دهد و پلیدی‌ها و پلشتی‌های مردان وابسته به طبقه مرفه آن روزگار را برمی‌شمارد. بانوی نویسنده بی‌پرده سخن می‌گوید و همچون بی‌بی خانم واژه‌های ناشایست را هر جا که حاجت افتد به کار می‌برد.

در برگه‌های دوم و سوم «تأدیب الرجال» به روشنی نام، لقب و مقام نویسنده «تأدیب النسوان» آمده است: «آن شخص که این کتاب را گفت از خود نگفت، مرحوم خانلر میرزا احتشام‌الدوله گفته بود آن وقتی که مرحوم احتشام‌الدوله این کتاب را گفت، ایام قدیم بود». در برگ بیست و هشتم هم از او یاد شده: «نصیحت برای همان ایام احتشام‌الدوله بوده است که قدیم بود». خانلر میرزا احتشام‌الدوله هفدهمین پسر عباس میرزا نایب‌السلطنه است. وی در 1251 هـ.ق و در زمان محمدشاه قاجار و در زمان صدرات حاج میرزا آقاسی حاکم یزد بود. او در سال 1253هـ.ق معزول و حاکم کرمان شد، سال 1256 هـ.ق مردم از او شکایت کردند، او را از کرمان برداشته حاکم همدان کردند. مدتی حاکم آنجا بود و دو ماه پیش از فوت محمدشاه به حکومت مازندران منصوب شد. در 1264هـ.ق حاکم بروجرد، لرستان، خوزستان، گلپایگان، خوانسار و بختیاری بود. در زمان ناصرالدین شاه و در سال 1268هـ.ق ملقب به احتشام‌الدوله شد. در 1273 هـ.ق در جنگ ایران و انگلیس (جنگ محمره) فرمانده کل قوا بود، که شکست خورد. در پایان این جنگ خانلر میرزا از قرار هر سرباز یک تومانی مبلغ هشت هزار تومان به میرزا آقاخان نوری صدراعظم هدیه داد تا خطاهایش در این جنگ نادیده گرفته شود، ناصرالدین شاه نیز به جای تنبیه به او یک قبضه شمشیر مرصع و یک جبه ترمه خلعت داد. وی دو سال بعد (1275هـ.ق) به حکومت اصفهان منصوب کرد. خانلرمیرزا در 1278هـ.ق درگذشت. از این نویسنده کتابچه دیگری نیز در باب جنگ ایران و انگلیس در محمره باقی مانده است. از این رو خلاف آنچه نوشته‌اند «تأدیب النسوان» نه در اواخر دوره ناصر‌الدین شاه بلکه در نیمه نخست پادشاهی او نوشته شده است. نویسنده «تأدیب الرجال» همچنان که ملاحظه شد، «تأدیب النسوان» را نوشته‌ای قدیم خوانده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

نگرشی کوتاه به زندگی در دوره قاجار

ضرورت بررسی نوشتار «معایب‌الرجال» و «تأدیب‌النسوان»

معرفی نسخه

روش تصحیح

مشخصات نسخه

تأدیب النسوان

مقدمه فصل اول

فصل دوم

فصل سوم

فصل چهارم

فصل پنجم

فصل ششم

فصل هفتم

فصل هشتم

فصل نهم

فصل دهم

تأدیب الرجال

منابع و مآخذ مقدمه