معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

محمدرفیع ضیایی نامی آشنا در کاریکاتور ایران است. کسی که یک‌تنه در فضای پژوهش کاریکاتور ایران کار کرد و هم در تولید متن‌های پژوهشی و هم در خلق اثر هنری پُرکار بود. تولیدات هنری او بیش از بسیاری در این وادی بود. ضیایی بیش از چهل سال، به طور مستمر و متناوب در زمینۀ کاریکاتور مطبوعاتی، فکاهی و روشنفکری فعالیت کرد و بی‌وقفه در تولید متن‌های پژوهشی و تحقیقی کوشید و تمام عمرش را در خدمت به جامعۀ هنری گذراند. به‌دور از هیاهو و جنجال‌ها زیست و دقایق زندگی‌اش را معطوف به فرهنگ کرد. هر آنچه از گنجینۀ گرانبهای فرهنگ و هنر و تاریخ ایران آموخت همچون گوهری صیقل‌یافته به آن پس داد و بر آن افزود. اگرچه در سکوت زیست، منزوی و دور از اجتماع نبود. در بطن مهم‌ترین اتفاقات کاریکاتور حضور داشت. در مهم‌ترین نشریات فکاهی پس از انقلاب کار کرد. در تصمیم‌گیری برای جشنواره‌ها و دوسالانه‌های کاریکاتور حاضر بود و بانی سخنرانی‌های پژوهشی برای کاریکاتور شد. کارها و فعالیت‌هایش، برای تمام تاریخ کاریکاتور ایران یادگاری ارزشمند است و پیام او که مدارا، دوستی و صلح بود، در متن کاریکاتورهایش برای علاقمندان و عاشقان فرهنگ و هنر باقی ماند. آثار نوشتاری و تصویری‌اش همچون مخزنی سرشار از دانش و خرد برای آیندگان باقی مانده است.

ضیایی در ابتدای مقدمه کتاب «پرونده کاریکاتور» که در سال ۱۳۸۸ منتشر شد، کاریکاتور را هنری فرهیخته نامید و جالب اینکه صفت فرهیخته، برازندۀ خود او هم بود که با شخصیتی متین و موقر و مؤدب، محبوب زیست و محبوب بود و عمری را در ادب و هنر طی کرد و خدمت‌رسان جامعۀ هنری بود. او از مهم‌ترین پژوهشگران کاریکاتور در تاریخ این مرزوبوم است که بی‌وقفه با روشی علمی به بررسی کاریکاتور پرداخت و در سلسله مقالاتش مفاهیم کاریکاتور را تبیین و تشریح کرد و شارح تاریخ نانوشته کاریکاتور شد. ادبیات و ژورنالیسم را از قاجار به این سو بررسی و پیوندش با کاریکاتور را عیان کرد. کاریکاتورهای مهم جهان را از آغاز تا جنگ سرد به تحلیل نشست و سرآمدان و بنیان‌گذارانش را معرفی کرد. تاریخ تشریحی کاریکاتور را نوشت. تفاوت‌های گروتسک و طنز سیاه را در پیوند ادبیات و هنرهای تجسمی به جامعۀ کاریکاتور شناساند. سرچشمه‌های نخستین کاریکاتور ایرانی را معرفی کرد و قطعه‌های مفقودۀ تاریخی را در لابلای مجلات خاک‌گرفتۀ کتابخانه‌های تخصصی یافت و سر جای خود گذاشت تا تاریخ مدون و منظم شود. کاریکاتور مطبوعاتی را از قاجار تا پهلوی اول، از پهلوی اول تا پهلوی دوم، دورۀ انقلاب و بعد از انقلاب را بررسی کرد و نمونه‌های درخشان از اوج و افول کاریکاتور را برای ما به یادگار گذاشت. ترسیم کاریکاتور در مقالات او ترسیم پویایی جامعۀ کاریکاتور و مبارزه با جهالت و عقب‌افتادگی است. او کاریکاتور را در فرهنگ معاصر ایرانیان تبیین کرد تا پیشینۀ این هنر همیشه زنده و پویا در تقابل با نوجویی و شکوفایی اندیشۀ مردم ایرانی به‌درستی و دقت قابل دسترس و بررسی باشد.

این کتاب، کتابی است به قلم یک پژوهشگر جوان‌تر در رثای پژوهشگری پیشکسوت که یکی از مهم‌ترین نویسندگان تاریخ کاریکاتور ایران بود. در این کتاب امیر سقراطی زندگی ضیایی را از کودکی تا مرگ وی مورد بررسی قرار داده است و به معرفی آثار او، فعالیت‌ها و مقالاتش پرداخته است. افزون بر عکس‌های مختلف ضیایی در سال‌های مختلف زندگی، بخشی از کتاب به نمونه آثار آن مرحوم اختصاص یافته است و گزیده‌ای از مقالات وی بازنشر شده است.

در بخش «کتاب‌شناسی» به کتاب‌های در دست انتشار آن هنرمند فقید، همانند «انتقاد، فکاهی و طنز سیاسی در سال‌های ملی‌کردن نفت در ایران»، «واژه‌نامۀ گویش اوزی» و «داستان‌های کوتاه از نشریات طنز و فکاهی» اشاره شده است که به‌زودی در دسترس علاقمندان قرار خواهد گرفت.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

سال‌شمار

کودکی تا جوانی

دهۀ پنجاه و سال‌های اوج کاریکاتور

پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز همکاری رسمی با مطبوعات

دوران گل‌آقا و اوج کوشش‌های ضیایی در کاریکاتور

تاریخ‌نگار در نوشته‌های دیگران

کاریکاتورهای مطبوعاتی و طنز سیاه

حضور مستمر در دوسالانه‌ها و جشنواره‌ها

همایش‌های کاریکاتور، موفقیت‌های بی‌فرجام

تولد پژوهش کاریکاتور در سالنامۀ گل‌آقا

پژوهشگر کاریکاتوریست‌ها

کالبدشکافی طنز سیاه، گروتسک و نمادها

کتابی برای مقالات کاریکاتور

پرونده‌ای برای تاریخ کاریکاتور

تاریخ‌نگاری مشروطه به روش کاریکاتور

نگاهی به کتاب‌های داستان

اِوَز، جایی برای بازگشتن

قلم از دست شارح تاریخ کاریکاتور فرو افتاد

پی‌نوشت

کتاب‌شناسی

فهرست مقالات

گزیدۀ مقالات

نمونه‌هایی از آثار

عکس‌ها

منابع