معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب بررسی مستند زندگی و اشعار فروغ فرخزاد در فضای فرهنگی روشنفکران ایرانی در دهه‌های 1330 و 1340 است. با مرور مقاله‌ها و کتاب‌هایی که در فاصلۀ چاپ متن انگلیسی (1987) و متن ترجمۀ فارسی (1395) دربارۀ زندگی و آثار فرخزاد منتشر شده‌اند، می‌توان به چند نکته اشاره کرد. نخست اینکه در شناخت فروغ فرخزاد به جنبه‌های اتوبیوگرافیک اشعارش تاکید و توجه شده است و دیگر اینکه الهام‌بخش بودن زندگی و آثار او برای برخی روشنفکران ایرانی در ایران و نیز مهاجران زن ایرانی‌تبار در غرب اهمیت ویژه‌ای داشته است.

از لحاظ ادبی اشعار نوگرا و جاودانۀ فرخزاد چه در داخل و چه در خارج ایران درخور توجهی نقادانه است و گرچه هدف اصلی این کتاب نقد ادبی نیست، ارجاعات متعدد و اشاره‌های بسیار آن در اشعار فروغ، به خوانندگان معیارهایی می‌دهد تا دربارۀ شعر فروغ و جاذبه آن داوری کنند.

فروغ در مقام شاعری الهام‌بخش و نوگرای معاصر ایران، با رفتار و هنرش و با واژگانی کاملاً فرهنگی سخن می‌گوید و در شعر خود به‌ندرت با زبان فلسفی که می‌تواند همه‌جا و همیشه به کار رود، سخن گفته است. به نظر او مسائلی نظیر عشق، مردم و .... با لحظات خاصی از زندگی ایرانیان گره خورده است. او از دل دوره‌ای بسیار خاص دربارۀ آن دوره برای ایرانیان سخن می‌گوید؛ دورۀ پس از مصدق از پاییز ۱۳۳۲ تا پیش از انقلاب اسلامی یعنی پایان ۱۳۵۶. سال‌های پایانی حکومت پهلوی دوم از لحاظ تاریخی، اجتماعی و سیاسی دورۀ خاصی است؛ دورۀ تغییرات سریع، دورۀ جذب و تلفیق و دورۀ دستاوردهای هنری، دوره‌ای که اهمیت آن چنان‌که باید درک نشده است و علت آن هم رویدادهای مهم پیش از آن است؛ زیرا قبل از این دوره در زمان نخست‌وزیری مصدق (1330 ـ 1332) ماجرای جنگ جهانی دوم و بعد از آن ماجراهای پرتنش پیش از انقلاب اسلامی را داریم.

هدف اصلی این بررسی خود فروغ است، اما به این دورۀ تاریخی که به دلیل ویژگی‌های خاص آن مورد توجه فروغ بوده است نیز پرداخته می‌شود؛ دیدگاه شاعری که به شیوه خاص در دوره‌ای زیسته و به ویژگی‌های اصلی آن دوره واکنش نشان داده و ویژگی‌های خاصی از آن را برجسته کرده است؛ و در نهایت به نظر می‌رسد زندگی و شعر فرخزاد با شناخت و درک جریان‌ها و حوادث ایران پس از پهلوی گره خورده است.

دو فصل اول این کتاب شبیه زندگی‌نامه است. فصل اول به زندگی و کار فرخزاد از تولد تا نقطۀ عطف ذهنی او می‌پردازد؛ مرحله‌ای که او رویکرد نسبتاً میانه‌روی خود را در مورد شعر کنار می‌گذارد و رویکردی خلاقانه برمی‌گزیند. در فصل دوم زندگی او از سال ۱۳۳۷ ـ آغاز سرودن اشعاری کاملاً نوگرا ـ تا زمان مرگش در بهمن ۱۳۴۵ ـ در ۳۲ سالگی به علت تصادف اتومبیل ـ مرور می‌شود.

در جای‌جای فصل اول و دوم قطعات زیادی از اشعار فروغ به ترتیب زمانی می‌آید و به اشعارش ارجاع داده می‌شود. البته منظور از این کار خلط ساده‌انگارانۀ شخصیت شعری و شخصیت واقعی‌اش نیست. بدیهی است در شعری تغزلی به‌سختی می‌توان راوی را با شخصیت شاعر در زندگی‌اش یکسان یا نزدیک دانست. با این حال قریب ۱۵۰ شعر غالباً کوتاه و تغزلی فروغ فرخزاد ـ که در دورۀ کوتاه ۱۵ساله فعالیت شعری‌اش سرود شده‌اند و آشکارا سرشت خودزندگی‌نامه‌ای دارند ـ به ترسیم و تفسیر فضای اجتماعی واقعی و مشهود روشنفکران غیردینی تهران در دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ می‌پردازند. از آنجا که فرخزاد شعر را دوست و همدم، آینه برای برای خودشناسی می‌دانسته، اشعارش شبیه به خودزندگی‌نامه و به دنیای پیرامونش بسیار نزدیک‌اند و می‌تواند سند قابل اعتمادی برای مطالعۀ زندگی او باشند. افزون بر این فروغ باور داشت باید تا می‌تواند صادقانه و به دور از ریاکاری زندگی کند و شعر بگوید. این ویژگی باعث شد شعرش دیدگاه‌ها و محتوای زنانۀ بی‌نظیری داشته باشد که پیش از این در ادبیات فارسی بی‌سابقه بوده است.

فصل سوم کتاب اشعار فروغ را به عنوان نخستین تعابیر چشمگیر دیدگاه‌های زنانه در فرهنگ ایران بررسی می‌کند. این فصل با بررسی ایماژهای جنسیتی به‌کاررفته در شعرهایش آغاز می‌شود و به شعر «گناه» (1334) توجه ویژه‌ای دارد؛ شعری که شاید جنجالی‌ترین شعر در ایران پس از جنگ جنگ جهانی دوم باشد. سپس برخی از شعرهای او در بافتی فمینیستی تحلیل می‌شود، از جمله شعر «عروسک کوکی» که در بیشتر گزیده اشعارش آمده است. این فصل با بحث «انسان‌گرایی زنانه» فروغ پایان می‌گیرد.

در فصل چهارم به برخی از اشعار متأخر و ماندگار فروغ پرداخته می‌شود؛ از جمله شعر «تولدی دیگر» که شاید مهم‌ترین شعر او باشد و البته نیمی از این فصل به این شعر اختصاص می‌یابد؛ هدف اصلی این بخش نقد ادبی نیست، هدف تبیین توانایی خاص فروغ است در جان‌بخشیدن به اتفاقات و دغدغه‌های روزمره در شعرش و همچنین تبیین شخصیت نقش خاصی او به عنوان زبان گویای فرهنگ خویش.

پس از چند فصل که در آنها فرخزاد از زبان خودش را با کمترین اظهارنظر نگارنده معرفی می‌شود، در فصل پنجم ارزیابی شخصی نگارنده از زندگی و شاعری هم آورده شده که به نظر تعبیری درخور توجه از یک ایرانی برجسته و زنی انسان‌مدار به دست می‌دهد؛ زنی که زبان گویای روزگار خویش و دارای آزردگی برای همۀ دوره‌ها است. در این بررسی جانب‌دارانه زندگی و هنر فروغ، تلاش شاعرانۀ زنی دانسته شده و در جامعه و فرهنگی کاملاً مردسالار، برای دستیابی به فردیتی خاص. بدین گونه است که او به الگویی برای ایرانیان و آیندۀ فرهنگ‌شان بدل می‌شود.

این کتاب با کتابنامه‌ای جامع پایان می‌یابد و این خود آشکار می‌کند که این کتاب نخستین اثر در زمینه زندگی‌نامه و نقد فروغ فرخزاد است.

نویسندۀ این کتاب مایکل کریگ هیلمن (متولد 1940) استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تگزاس و رئیس مؤسسۀ پرسپولیس (مرکز غیرآکادمیک آموزش زبان فارسی) در آستین است. هیلمن نخستین بار در سال ۱۳۴۴ به ایران سفر کرد و در دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد به تدریس زبان و ادبیات انگلیسی پرداخت. در حین اقامت دوساله‌اش در مشهد به ادبیات فارسی علاقمند شد و در آخر آن دوره با ثریا عباسیان که دانشجوی دانشکده ادبیات بود ازدواج کرد. سپس در آمریکا به تحصیلات خود ادامه داد و پس از اخذ دکترا در دانشگاه شیکاگو، به تدریس زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ ایران در دانشگاه‌های تگزاس مشغول شد. افزون بر انتشار کتاب‌های «وحدت در غزل‌های حافظ» (1976)، «فرش ایران» (1984)، «زنی تنها: زندگی و اشعار فروغ فرخزاد» (1987)، «فرهنگ ایران» (1990) و «کتاب درسی و قرائت زبان تاجیکی» (2003) و سردبیری مجلۀ ادبیات شرق و غرب (1986 ـ 1991) هیلمن در زمینۀ تألیف و تدوین کتب و مقالات در آموزش زبان فارسی نیز فعالیت داشته است که یکی از نتایج آن برنامۀ درسی جدیدی برای آموزش زبان فارسی در چهار جلد به نام «فارسی برای آمریکا و آمریکایی‌ها» است. هیلمن بیشتر در حوزه‌های شعر غنایی کلاسیک و معاصر فارسی و خودشرح‌حال‌نویسی تدریس می‌کند و آخرین تألیف او کتابی است به اسم «بوف کور: ترانۀ عاشقانۀ صادق هدایت» که در سال ۲۰۱۷ منتشر می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

دربارۀ نویسنده

پیش‌گفتار مترجم

سپاس‌گذاری

پیش‌گفتار نویسنده بر ترجمۀ فارسی

مقدمه

فصل اول: از تولد تا عصیان

فصل دوم: از «تولدی دیگر» تا مرگ

فصل سوم: نخستین صدای زنانۀ ایران

فصل چهارم: شعر فارسی، شعری که زندگی است

فصل پنجم: زندگی‌ای که شعر بود

کتاب‌نامه

فهرست‌ها

تصاویر