معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

پس از سقوط ساسانیان و آغاز دوران اسلامی، ایرانیان تازه‌مسلمان، همانگونه که به فرهنگ و شعایر ملی کهن خود دلبستگی داشتند و روایتی تازه و از فرهنگ و آداب ملی را مبتنی بر آموزه‌های دین جدید، برای جهان اسلام به ارمغان آوردند. اما ویژگی تمدن ایران طی سده‌های آغازین اسلامی، عمومی‌شدن علم و دانش بود. شاهد این سخن شمار چشمگیر مصاحف نفیس قرآنی و آثار مکتوب دینی و علمی از علما و دانشمندان ایرانی در نواحی شرقی جهان اسلام است که در فاصلۀ حکومت سامانیان تا پیش از حمله مغول استنساخ شده‌اند. در هر راستا به تأملی در تاریخ هنر اسلامی در سده‌های پنجم و ششم هجری در‌می‌یابیم همگام با تحولات سیاسی و فرهنگی هنرهای ایرانی همچون نگارگری، معماری، فلزکاری و .... متحول گردید؛ آنچنان‌که تأثیرگذاری و ادامۀ سبک کار آنها را می‌توان تا سده‌های بعدی نیز مشاهده کرد.

همچنین با بررسی مکاتب کتاب‌آرایی (به ویژه قرآن‌نگاری) از سدۀ چهارم تا ششم هجری در‌می‌یابیم که هنر کتاب‌آرایی در شرق ایران بیش از هر زمانی توسعه یافت و در این دوران ـ که از آن با عنوان عصر زرین فرهنگ و هنر ایران نیز یاد می‌کنند ـ خراسان و ماوراءالنهر عمده‌ترین پایگاه‌های فعالیت‌های فرهنگی ـ هنری کشور بودند و در سایۀ تعامل و تلفیق شیوه‌های کهن محلی (ساسانی و مانوی) و شیوه‌های هنری سرزمین‌های مرکزی (ری و اصفهان) و غربی (بغداد)کتاب‌آرایی ایران در مکتب خراسان، از تحولی پیوسته و پویا برخوردار و آثار کم‌نظیری استنساخ گردید.

در این میان توجه به چگونگی تحولات قلم کوفی مشرقی و پدیدارشدن کوفی پیرآموز و هم‌زمانی آن با تغییر ساختار سیاسی از غزنویان به سلاجقه و تأثیر آن بر روند کتاب‌آرایی ایرانی و ادامۀ حیات سنت‌های خوشنویسی و تذهیب از اهمیت خاصی برخوردار است؛ چراکه کتابت و استنساخ مصحف قرآنی در هر دوران مهم‌ترین دغدغۀ هنرمندان بوده و در همین راستا کارگاه ـ کتابخانه‌های سلطنتی (تحت حمایت سلاطین و شاهزادگان) محلی مناسب برای تهیه و تولید نمونه‌های نفیس از کلام الهی بودند. اما افزون بر کار کتابت، هنرمندان دیگری نیز در چرخه کتاب‌آرایی فعال بودند که یکی از مشاهیر مشاغل مهم «ورّاقی» بود که افزون بر «دبیری» در کتابخانه‌های سلطنتی جایگاه ویژه‌ای داشت و به صورت صنف (کتاب‌فروشان) شناخته‌شده‌ای در بازار و محلات شهرهای بزرگ آن دوران، کار استنساخ، تذهیب، صحافی، تجلید و حتی خرید و فروش کتب مختلف را انجام می‌دادند.

در همین راستا ظهور و فعالیت عثمان بن ورّاق غزنوی خاندان و رهروانش رویدادی سرنوشت‌ساز در اعتلای هنر کتاب‌آرایی ایران در خراسان بزرگ به شمار می‌آید؛ چنانکه در مدت زمانی بیش از یک قرن، شیوه و سبک کار این خاندان هنرمند و همکارانشان در سراسر ایران و جهان اسلام، مریدان و مقلدان بی‌شماری را تحت تأثیر قرار داد.

سرسلسله خاندان ورّاق غزنوی، ابوعمرو عثمان بن حسین بن ابی‌سهل ورّاق غزنوی از خوشنویسان و مذهّبان زبردست شهر غزنه بود که کاتب و مذهّب مجموعۀ قرآنی منحصربه‌فرد در سدۀ پنجم هجری است. وی معاصر سلاطین سلجوقی (آلب‌ارسلان و ملکشاه) بوده و ورّاقی را از اسلافش در شیوۀ استاد ـ شاگردی به ارث برده بود و در اعقاب خویش به میراث گذاشت.

تأثیر عثمان ورّاق و فرزندش محمد بن عثمان بر روند شکل‌گیری و توسعۀ خط کوفی ایرانی (پیرآموز) و هنر تصویب، نه‌تنها در محدوده خراسان بزرگ بلکه تا یک سده بعد در سراسر ایران و دیگر سرزمین‌ها (آناتولی و ممالیک) قابل مشاهده و پیگیری است .

در این پژوهش افزون بر آثار به‌جای‌مانده از عثمان ورّاق، فرزندش محمد بن عثمان، آثار دو هنرمند خوشنویسی دیگر (محمد بن ابی‌رافع و عثمان بن محمد) را که در شهر های غزنه و بُست فعالیت داشتند و در یک محدوده جغرافیایی و زمانی، در ادامۀ سبک کار این خاندان فعالیت می‌کردند بررسی شده است.

در این کتاب نگارنده تلاش کرده تا برای نخستین بار اعضای خاندان ورّاق غزنوی، هم‌عصران و آثارشان را بر اساس سیر تاریخی معرفی و مورد بررسی قرار دهد و در این میان با ارائه اطلاعات مستند تاریخی و نسخه‌شناسانه، مجموعه‌ای از تصاویر مخطوطات مربوط به این هنرمندان را در اختیار نسخه‌شناسان و پژوهشگران کتاب‌آرایی ایرانی قرار دهد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش از هر چیز

پیشینه

نگاهی به تحولات سیاسی و فرهنگی خراسان بزرگ در آغاز دوران اسلامی

خوشنویسی اسلامی و توسعۀ کتاب‌آرایی در سده‌های آغازین در ایران

مسئلۀ کوفی پیرآموز و نسخ کهن

فهرست مصحف قرآنی تاریخ‌دار ایرانی (از آغاز تا پایان سده پنجم هجری)

فهرست اعضای خاندان ورّاق غزنوی و دیگر ورّاقان برجستۀ خراسان

ورّاقی، ورّاقه و خاندان‌های ورّاق ایرانی

ابوعمرو عثمان بن حسین بن ابی سهل ورّاق غزنوی

محمد بن عثمان بن حسین بن ابوسهل ورّاق غزنوی

ابوبکر محمد بن ابی رافع الورّاق

عثمان بن محمد

ادامه سبک کار خاندان ورّاق غزنوی