معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شماره دوم دوماهنامه «دربند» با پرونده ویژه در مورد «محمدحسین شهریار»، شاعر بلندآوازه زبان فارسی و ترکی آذری منتشر شد.

اولین نوشتار این شماره اختصاص یافته است به «آذربایجان و مسئلۀ زبان». در بخشی از این مقاله می‌خوانیم: «سرتاسر ایران برای صدها سال در زیر سلطه ترکان بود، پس چرا فقط آذربایجان، ترک‌زبان شد و سایر ایران ترک‌زبان نگردید. در برابر این پرسش می‌توان به موارد زیادی اشاره کرد که در اینجا به شش موضوع مهم‌تر پرداخته می‌شود: 1. اصلا این ادعا که صرفاً ترکی در آذربایجان جایگزین زبان رایج بومی شده، نادرست است. بلکه در آسیای مرکزی، خوارزم، سغد و تا حدود زیادی سمرقند و بخارا، بلخ و آسیای صغیر و اران هم ترکی یا زبان‌های هم‌خانواده‌اش یا کاملا یا به طور نسبی جایگزین زبان‌های بومی رایج شدند. 2. ترکی در خاک ایران هم صرفاً در آذربایجان نفوذ نکرد، بلکه در بسیاری از مناطق مرکزی، جنوبی و خاوری ایران ترکی نفوذ کرد و بسیار محدوده‌ها و قلمروهای جمعیتی ترک‌زبان در این مناطق پدید آمدند. 3. زبان بومی و رایج آذربایجان پیش از مهاجرت ترکان، آذری بود و قدرت ایستادگی و توانایی آذری در برابر ترکی از فارسی دری که در هنگام سلطه سلجوقیان به بعد زبان رایج در مناطق مرکزی و جنوبی ایران بود، کمتر بود. 4. آذربایجان پیش از مهاجرت ترکان هم از جمعیت کمتر به ملت چراگاه‌های فراوان برخوردار و از این‌رو مهاجرت به آذربایجان برای ایلات دامپرور ترک از سایر نقاط ایران جذاب‌تر بود. ۵. ترکان در آذربایجان بی‌وقفه‌تر از سایر نقاط ایران سلطه داشتند. در سایر نقاط ایران نمونه‌هایی مانند اسماعیلیان یا سربداران را داشتیم که نوار سلطۀ ترکان را پاره کردند اما در آذربایجان برای بیش از ۵۰۰ سال و حتی بعداً در عصر صفوی هم نظر به نفوذ ایلات قزلباش تا ۲۵۰ سال بعد بی‌وقفه ترکان حکم‌فرمایی داشتند. 6. از عصر ایلخانان به بعد برای بیش از ۲۵۰ سال آذربایجان در بیشتر برهه‌ها، تختگاه ترکان بود و از این‌رو مشخص بود که نفوذ و سیادت و مهاجرت ترکان در آذربایجان بیشتر از سایر مناطق ایران بود.

به هر روی و به هر دلیلی که بود، زبان آذری در آذربایجان به حاشیه رفت و زبان رایج محلی در آذربایجان ترکی شد؛ اما این رخداد به جایگاه زبان فارسی در آذربایجان و حتی در اران صدمه‌ای نزد. فارسی همچنان موقعیت خود را به عنوان زبان رسمی و ادبی و دیوانی در آذربایجان و اران حفظ کرد؛ چنانچه ۱۵۰ سال پس از سلجوقیان، دو شاعر بزرگ پارسی‌گوی یعنی خاقانی شروانی و نظامی گنجوی که هر کدام از مهم‌ترین سرایندگان منظومه‌ها و اشعار ایران‌گرایانه هستند هم ظهور کردند». (ص 13 ـ 14)

 دومین مقاله دربارۀ چهار دهه تحریف در شعر «حیدربابایه سلام» شهریار است. نویسنده در این به مقاله پاره‌ای از تغییرات و حذفیاتی که در متن اصلی منظومۀ حیدربابا به وقوع پیوسته اشاره کرده است. صرف‌نظر از تغییرات و حذفیات در لغات و قطعات مورد اشاره نویسنده، در بیشتر مجموعه‌های منتشرۀ امروزی، گویش خاص تبریز و اطراف آن که شهریار مورد استفاده قرار داده بود، تغییرات فراوانی به خود دیده است.

پس از اعلام «حکومت ملی آذربایجان» توسط فرقه دموکرات پیشه‌وری، مجموعه به نام «شاعیرلر مجلیسی» یا مجلس شعرای آذربایجان با هدایت روزنامه «وطن یولوندا» ارگان فرقۀ مزبور در تبریز تشکیل یافت و سپس مانند دیگر تشکیلات فرقه فعالیت خود را به سایر شهرهای آذربایجان تسری داد. مجلس شعرا از آنجا که بنیانگذاری‌اش را مدیون هدایت جریان سیاسی آلوده و غیرشفافی بود نتوانست استقلال خود را به عنوان مجمعی صرفاً ادبی و فرهنگی حفظ نماید و قربانی اهداف فرقه و ولی‌نعمتان آنها، یعنی نیروهای اشغالگر شوروی شد. اگرچه اشعار فضولی و میرزا معجز شبستری به عنوان الگوهای فکری ادب نوینی معرفی می‌شد که گویا قرار بود در صحنۀ آذربایجان پا بگیرد، اما مجلس شعرا امکان آفرینش ادبی شایان توجهی پیدا نکرد و به دستگاه پروپاگاندای ارتش غارتگر تقلید یافت و جز مدیحه‌سرایی برای آنان و گماشتگان‌شان نتوانست کارنامه‌ای حاصل کند. سومین نوشتار درباره این مجلس است.

سرودن شعر به زبان ترکی آذربایجانی که شهریار به آن توجه و نیز علاقه داشت، دستاویزی شده تا بر این پایه برخی شهریار را شاعری تنها آذربایجانی و نه ایرانی بشناسانند و چهره دیگری از او ارائه دهند. این تلاش به‌ویژه در جمهوری آذربایجان در نوشته‌هایی که پیرامون شهریار، زندگی و آثار او نوشته شده، به‌شدت دیده می‌شود. در حالی که مهر و علاقۀ به ایران و ایرانی، زبان پارسی و همۀ مظاهر و نشانه‌های فرهنگ و تمدن ایرانی در لابلای شعرهای شهریار به‌روشنی آشکار است. در مقالۀ چهارم نویسنده بر آن است تا با بررسی ترجمۀ ترکی آذربایجانی غزل «آذربایجان» و مقایسۀ آن با اصل شعر فارسی با ارائۀ شواهدی به این موضوع بپردازد.

برای یافتن دیدگاه و نوع نگرش سیدمحمدحسین شهریار به موضوع ملیت و زبان می‌توان به اشعار فارسی و ترکی وی مراجعه کرد که آینه تمام‌نمایی از اندیشه و نگرش او به این مقوله است. در پنجمین نوشتار این شماره به اختصار به برخی از اشعار او که بازتاب دیدگاه‌های او در مورد ایران، زبان فارسی و زبان ترکی است، پرداخته شده است.

در پایان نیز اسناد و تصاویر کمتر دیده‌شده از استاد شهریار آورده شده است.

فهرست مطالب این شماره:             

آذربایجان و مسئله زبان/ محمدعلی بهمنی قاجار

چهار دهه تحریف شعر حیدربابایه سلام/ جمشید پوراسمعیل نیازی

مجلس شعرای آذربایجان؛ چراغی که برای بیگانه می‌سوخت/ علیرضا غفاری حافظ

شهریار، آذربایجان و ایران؛ پیرامون ترجمه شعر «آذربایجان» شهریار به ترکی آذربایجانی/ مسعود عرفانیان

شهریار، قومیت و ملیت و زبان/ داود دشتبانی

احسان هوشمند در گفتگوی نشریه پرایم تایم‌نیوز تفلیس: گرجستان محل تلاقی دو دنیا، نیم ایرانی و نیمی غربی/ گیورگی اوروشادزه

جامعه‌شناسی کوروش از ۱۳۵۰ تا ۱۳۹۵/ محمد فکری

شهریار ایران، شیدای آذربایجان؛ اسناد و تصاویر کمتر دیده شده از استاد شهریار/ ناصرالدین حسن‌زاده تبریزی و دیگران