معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

بررسی تحول بسیاری از زمینه‌ها و فعالیت‌ها بدون آگاهی از تاریخ ترجمه امکان‌پذیر نیست. ایران طی تاریخ درازمدتش چند جنبش ترجمه را از سر گذرانده است و از حدود دو قرن پیش تاکنون، تا جایی که نیازهای این کشور طلب می‌کرده و توانش یاری می‌رسانده، از زبان‌های مختلف کتاب و مقاله و انواع مطالب دیگر ترجمه شده است. سرچشمۀ اندیشه‌ها که همۀ تغییر و تحول‌ها در گرو آنهاست، یا از پژوهش‌ها و تألیف‌هاست یا از ترجمه‌ها. انتقال از هر فرهنگی به فرهنگ دیگر، جز از راه ترجمۀ مستقیم و غیرمستقیم امکان‌پذیر نیست.

تاریخ ترجمه در ایران، از قدیمی‌ترین زمان خود تا امروز، شاهد جنبش‌های مختلف بوده است؛ جنبش‌های عصر ساسانی، سامانی، قاجاریان و جنبش‌های پس از انقلاب اسلامی، نمونه‌هایی از این تحولات هستند. بررسی این دوره‌ها و همچنین اینکه جنبش ترجمه چرا و چگونه، با چه انگیزه و هدف‌هایی راه افتاد، از جمله اهداف تهیه و تدوین مطالب این کتاب هستند.

در تاریخ ایران از روزگار باستان و با توجه به موقعیت فرهنگی و تمدنی هر دوره، می‌توان چندگونه گرایش و روند متمایز ترجمه را به‌خوبی تشخیص داد. برای مثال در دوره‌های نخستین که تمدن در ایران در حال شکل‌گرفتن بود، در سرزمینی که اطراف آن چند تمدن کهن‌تر از مدت‌ها پیش شکل گرفته و رشد کرده بودند، مانند تمدن‌های بین‌النهرینی، هندی، چینی، ایلامی (عیلامی) و جز آن، گرفتن مفاهیم و اندیشه‌ها از تمدن‌های دیگر، سازگاری دادن، بومی‌کردن، هضم‌کردن، از آن خود کردن و سپس پروراندن، دگرگون کردن و غنابخشیدن به آنها پدیده‌ای بود که شاهدهای آن را در عصر هخامنشیان به‌خوبی می‌توان دید. ایرانیان عصر هخامنشی با آموختن زبان ایلامی و به‌خدمت گرفتن ایلامیان باسواد و بهره‌‌مند از تخصص، آنچه میراث تمدنی ایلامیان متمدن بود را به تمدن نوپای خود منتقل و سپس آن میراث کهن را بومی و از آن خود کردند. ایران در عصر اشغال مقدونیان با زبان یونانی سروکار داشت و آشنایی با این زبان در لایه‌هایی از حکومت اجتناب‌پذیر بود. آشنایی با زبان یونانی تا مدت‌های مدید در عصر حکومت اشکانیان ادامه داشت. در عصر ساسانیان که امپراتوری تازه‌ای در ایران شکل گرفت و به قدرت رسید، جنبش تازه‌ای را در دورۀ اقتدار آنان در عرصۀ ترجمه به‌خوبی می‌توان دید.

در دوران ایران پس از اسلام جنبش ترجمه به زبان عربی در عصر عباسیان موضوع بررسی این کتاب نیست. اما آن جنبش که شماری از ایرانیان در آن دخیل بودند، شاهدهای فراوانی به سود این فرضیه دارد که تمدن نوپای مطمئن به نفس، نه‌فقط هیچ بیمی از ترجمه به خود راه نمی‌دهد، بلکه ترجمه مایه‌های لازم را برای شکل‌دادن به تمدن جدید در اختیار می‌گذارد.

در عصر سامانیان از دوره‌های رونق و رشد ترجمه به زبان فارسی دری، جنبشی فرهنگ‌ساز رخ داد. در این جنبش چند جنبه را آشکارا می‌توان دید: جستجوی هویت، ایجاد تمایز به منظور بازیافتن میراث‌ها و ارزش‌های کهن، نگاهداری از آنها و جلوگیری از مضمحل شدن در روندی که پروای میراث‌ها و ارزش‌ها را نداشت.

دربارۀ عصر مغولان و ایلخانیان که سرزمین‌های بسیاری با زبا‌ن‌ها و گویش‌های بی‌شمار دادوستدهایی با هم داشتند، اطلاعات موجود و پژوهش‌ها با پرسش‌های فراوان بی‌پاسخ آن دوره تناسب ندارد. آثاری که در عصر مغولان و ایلخانیان از زبان‌های مختلف ترجمه شد، از جمله چند اثر که پس از سده‌ها ترجمه از عربی به فارسی، برای نخستین‌بار از زبان‌های چینی، مغولی، هندی و لاتینی به فارسی ترجمه شد و تأثیرهای مدبرانه خواجه رشیدالدین فضل‌الله در ترجمه و نگاه فراخ‌بین و دورنگرانۀ او در این دوره قابل تأمل است.

در عصر صفویه که ایران با جهان غرب مستقیماً روبرو شد، جهانی که جنبش نوزایی (رنسانس) را پشت سر گذاشته و با نگرش دگرگونه‌ای سراغ جهان غیراروپایی آمده بود و با این وجود دورۀ انقلاب علمی و اکتشافات جغرافیایی و عصر گسترش دادوستد و بازرگانی در مقیاس جهانی را سپری کرد، ایران با پدیده‌ای کاملا تازه و با چند کشور با فرهنگ‌ها و شیوه‌های برخورد متفاوت روبرو شده بود. در دورۀ صفویه سیاحان بسیاری به ایران آمدند و سیاحت‌نامه‌های بسیاری نوشتند که شماری از آنها از مهم‌ترین منابع دست اول دربارۀ اوضاع آن روز ایران از جنبه‌ها و دیدگاه‌های مختلف است.

در دورۀ قاجاریه پس از شکست قشون ایران از ارتش روس و واردآمدن ضربه‌ای هشداردهنده به سران خواب‌آلود حکومت ایران بود که پرسش تازه‌ای در باب مقابله با خطرهایی که کشور را به نابودی تهدید می‌کرد، در میان تنی چند از سران حکومت مطرح شد، پرسشی که اگر مدت‌ها پیش‌تر و در شرایطی مطرح شده بود که اوضاع ایران مثل دورۀ قاجاریه نامساعد نبود، شاید به نتایج دیگری دست می‌یافت. آن دسته از سران حکومت قاجار که احساس مسئولیت می‌کردند، پس از شکستی سنگین به این نتیجه رسیدند که کشور را باید به همان چیزهایی مجهز کنند که عاملان ایجاد خطر خود را به آنها مجهز کرده بودند. از این‌رو بر اثر نیازی ملموس، محسوس، جدی و مبرم جنبشی در آن عصر به راه افتاد که به ترجمه و نشر بی‌سابقۀ آثاری انجامید که راه را برای ورود مدرنیته به کشور تسهیل کرد. این جنبش با وجود فراز و فرودهای کوتاه‌‌مدتش از حرکت باز نایستاد، در دورۀ پساقاجاری هم ادامه یافت و تا این زمان همچنان و البته با هدف‌ها و انگیزه‌های دیگری تداوم یافته است. این کتاب با پایان کار قاجارها پایان می‌یابد.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

بخش یکم: ترجمه در ایران باستان

1. آغاز ترجمه در ایران: عصر پیش از مادها و عصر مادها

2. ترجمه در عصر هخامنشیان

3. وضع مبهم ترجمه در عصر سلوکیان

4. ترجمه در عصر اشکانیان

5. ترجمه در عصر ساسانیان: زمینه‌های تاریخی و کتیبه‌های ساسانی

6. ترجمه در عصر ساسانیان: مراکز علمی

7. ترجمه در عصر ساسانیان: ترجمۀ آثاری ماندگار

8. ترجمه در عصر ساسانیان: ترجمۀ چند شاهکار ادبی

منابع بخش یکم

بخش دوم: ترجمه در ایران پس از اسلام (از سده‌های نخستین تا پایان عصر زندیه)

9. آغاز ترجمه در ایران پس از اسلام

10. تحولی بزرگ در ترجمه به فارسی: ترجمه‌های قرآن

11. ترجمه در سده‌های سوم و چهارم هـ.ق

12. ترجمه در سده‌های پنجم و ششم هـ.ق (1)

13. ترجمه در سده‌های پنجم و ششم هـ.ق (2)

14. ترجمه در سدۀ هفتم هـ.ق

15. ترجمه در عصر مغولان، ایلخانیان، تیموریان

16. ترجمه در عصر صفوی

17. ترجمۀ فارسی در شبه‌قارۀ هند

18. ترجمه در دورۀ افشاریه و زندیه

منابع بخش دوم

بخش سوم: ترجمه در عصر قاجار

19. باب جدید در ترجمه

20. عباس میرزا و ترجمه

21. ترجمه در عصر محمدشاه قاجار

22. ترجمه در عصر ناصری (1)

23. ترجمه در عصر ناصری (2)

24. ترجمه در عصر ناصری (3)

25. ترجمه در عصر ناصری (4)

26. تحولی در ترجمه و در نثر فارسی: میرزا حبیب اصفهانی

27. ترجمه در چند زمینه در عصر ناصری

28. ترجمه در عصر مظفری و مشروطیت

29. محمدعلی فروغی: فصلی تازه در ترجمه

30. ترجمه در پایان عصر قاجار

منابع بخش سوم

گاهنامۀ ترجمه در ایران

پیوست: نمونه‌هایی از ترجمه‌ها