معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جلیل محمدقلی‌زاده مدیر و سردبیر مجلۀ ملانصرالدین در سال‌های پایانی عمر در خاطراتش نوشت: «ملانصرالدین مولود زمانۀ خویش بود». در زمانه‌ای که جلیل محمدقلی‌زاده به آن اشاره دارد، وقوع انقلاب روسیه (1905 م) فضای تنفسی برای مطبوعات فراهم کرده بود. فضایی که در آن در کاریکاتوری سر نیکلای دوم (1868 ـ 1918) آخرین تزار روسیه را به تن خروسی چسبانده بودند و همین تصویر مثل پتکی بر سر میرزا جلیل فرود آمد که حال نیکلای را به شکل خروس می‌کشند چرا او نتواند امتیاز روزنامه‌ای را بگیرد و نیکلای‌های جهان اسلام را به شکل خروس بکشد؟ او پیش‌تر برای روزنامۀ «نوروز» درخواست مجوز کرده بود، ولی به در بسته خورده بود، اما این بار حکومت قفقاز امتیاز «ملانصرالدین» را به او داد.

هفته‌نامۀ ملانصرالدین 25 سال (1906 ـ 1931 م/ 1285 ـ 1310 ش) منتشر شد. چهارصد شماره در تفلیس، هشت شماره در تبریز و سیصدوچهل و هشت شماره در باکو. دو بار به دلیل مشکلات مالی و وقوع جنگ جهانی اول از انتشار بازماند و سه بار به دلیل مقالات و کاریکاتورهایی که چاپ کرد، توقیف شد.

مخاطبان ملانصرالدین در وهلۀ اول در قفقاز و سپس در سرتاسر جهان اسلام و از جمله ایران بودند. افزون بر قفقاز و ایران، عثمانی، هند، مصر، افغانستان و آسیای میانه سرزمین‌هایی بودند که ملانصرالدین در آنجا خوانده می‌شد و هر چه از انتشارش می‌گذشت، بر طرفدارانش افزوده می‌شد. شماره‌هایی از ملانصرالدین در برخی از کشورهای جنوب شرق آسیا و اروپا و ینگه‌‌دنیا هم خوانده می‌شد.

ملانصرالدین نشریه‌ای بود طنز و مصور که به زبان ترکی منتشر می‌شد. زبانش ساده بود طوری که گاه به زبان گفتار پهلو می‌زد. مشی ملانصرالدین دمکراتیک و رویکردش انتقادی بود. او پا در حریم ممنوعه و خطوط قرمز گذاشته بود. سردبیرش می‌گفت مسئلۀ ما، استبداد شرقی و ظلمت شرق بود که چون کوه پیش رویمان قرار داشت. مسئلۀ ما، استبداد سلاطین، ظلمات خرافات، «کیف ما یشاء» شاهان ایران و میدان‌داری روباه‌هایی بودند که در دره‌های خلوت ادعای پادشاهی می‌کردند. ملانصرالدین منتقد طناز و سرسخت  جهلی بود که سرتاسر سرزمین‌های اسلامی را فراگرفته بود. هدفش مبارزه با این جهل و آگاهی‌بخشی در قالب طنز و کاریکاتور بود. جهلی که عاملانی داشت: استبداد و مقدس‌مآبان و ریزه‌خواران آنها. در مقابل زبان زنان، کودکان، فعله‌ها و حمال‌ها، کشاورزان و پیشه‌ورانی بود که صدای‌شان شنیده نمی‌شد. صداهایی که نویسندگان ملانصرالدین در مقاله‌ها و یادداشت‌ها و کاریکاتورهای‌شان بازتاب می‌دادند.

از نخستین شمارۀ ملانصرالدین اخبار و تحولات اخبار و تحولات ایران در قالب‌های مختلفی چون گزارش، یادداشت، سرمقاله، مقاله، کاریکاتور و حتی اعلان‌ها در آن انعکاس یافته است. تهران، تبریز، قره‌داغ، مراغه، مرند، جلفا، شبستر، اردبیل، آستارا، نمین، ارومیه، خوی، سلماس و ماکو شهرهایی بودند که بیشترین اخبار و تحولات ایران را در ملانصرالدین به خود اختصاص داده بودند. افزون بر آنها تحولات شهرهای گیلان، قزوین، مشهد، اصفهان و بوشهر هم به درجات در ملانصرالدین مورد توجه قرار گرفته است.

آنچه از ایران در ملانصرالدین منعکس می‌شد، در موضوعات مختلف سیاسی، نظامی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بود. ملانصرالدین گاه به دالان‌های قدرت در ایران سرک می‌کشید و دیده‌ها و شنیده‌هایش را نقل می‌کرد و گاه در بازارهای شهرهای مختلف ایران پرسه می‌زد و از دردودل‌های مردمی می‌گفت که گرفتار قحطی نان و گرانی بودند.....

این کتاب گزیده‌ای است از مقالات ملانصرالدین دربارۀ ایران و ایرانیانِ مهاجری که در قفقاز بودند. غیر از یادداشت شمارۀ نودوشش که سفرنامه‌ای است از ملانصرالدین به مشهد که در ده شماره چاپ شده است، سایر مقالات مضمون سیاسی دارند. مقالات این مجموعه دربارۀ انقلاب مشروطۀ ایران، رجال و شخصیت‌های سیاسی و رابطۀ حکومت با مردم در اواخر دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی است. در این مقالات دربارۀ رخدادهای مشروطه در آذربایجان و تهران، دشمنان مشروطه، آسیب‌شناسی کردار مشروطه‌خواهان، فهم گروه‌های فرودست جامعه از مفهوم مشروطیت، فساد اداری و اقتصادی دولت قاجار، فساد کارگزاران دولت ایران در قفقاز، سیاست‌های قدرت‌های بین‌المللی دربارۀ ایران، نقد مطبوعات ایران، تغییر سلطنت قاجارها، روی کارآمدن پهلوی و قانون لغو القاب است.

مبنای گزینش مقالات، موضوعات سیاسی بوده است. برخی از مقالات این مجموعه، مقاله در معنای متعارف روزنامه‌نگارانۀ آن نیست و شاید «یادداشت» برای برخی از نوشتارها مناسب‌تر باشد که در این مورد به ملانصرالدین اقتدا شد و یادداشت‌هایش «مقاله» نام‌گذاری شده است. تعداد محدودی از این مقالات نیز به زبان فارسی چاپ شده که در پاورقی به آنها اشاره شده است. تاریخ انتشار مقالات به شمسی تبدیل شده و ترتیب مقالات بر اساس تاریخ انتشارشان است. اولین مقاله‌ای که در کتاب آورده شده با عنوان «کنسول‌های ایران» مربوط به تاریخ 22 تیر 1285 در پانزدهمین شمارۀ ملانصرالدین است و آخرین آنها (قبل از سفرنامه) با عنوان «بهار مطبوعات و تاجگذاری» در تاریخ 4 اردیبهشت 1306 در شمارۀ 19 منتشر شده است.