معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نویسنده این کتاب ژان کلود ووآزن دارای درجۀ دکترا در رشته تاریخ و باستان‌شناسی سده‌های میانی است و در نگارش رساله‌ای دربارۀ قلعه‌های سده‌های میانی در غرب مشارکت داشته است و با اشتیاق پدیدۀ دژ در خاور میانه و آسیای مرکزی را دنبال کرده است. او از سال 1995 تا 2000 رئیس مرکز فرهنگی فرانسه در بیروت بوده و هم‌زمان به عنوان استاد مدعو درس باستان‌شناسی قرون وسطی با دانشگاه سن‌ژوزف همکاری داشته است. از سال 2008 تا 2011 وابسته فرهنگی سفارت فرانسه در ایران بوده است و تاکنون چند کتاب و تعداد زیادی مقاله علمی مرجع، دربارۀ استحکامات لبنان، جنوب ترکیه، سوریه، افغانستان و ایران به رشته تحریر درآورده است. او در حال حاضر نیمی از وقت خود را در فرانسه و نیمی دیگر را در ایران سپری می‌کند و همواره برای تحقیقات خود دربارۀ سیستم دژهای دوره ساسانیان به نقاط مختلف ایران سفر می‌کند.

مفهوم جادۀ ابریشم توسط فردیناند فن ریشتهوفن (۱۹۰۵-۱۸۱۳)، جغرافی‌دان و زمین‌شناس آلمانی‌تبار که به مثابۀ رؤیایی برای غرب بوده و همچنان نیز ادامه دارد در سال ۱۸۷۰ ابداع شد. ولی این رؤیا تنها مختص آنها نبوده چرا که در سال‌های اخیر چینی‌ها در این مفهوم راهی جدید برای اقتصادی امپریالیستی یافته‌اند. نکته‌ای را که می‌بایستی در این نام در نظر گرفت. مسیرهایی هستند که پخش محصولات بین مراکز اصلی تولید در چین شرقی و غرب را که مدتی طولانی یونانی و رومی بوده است، میسر نموده‌اند. این محصولات مواد خام و اولیه یعنی سنگ‌ها و فلزات گران‌بها، عاج، سرامیک، پوست حیوانات و مصنوعاتی مانند اسلحه، ابریشم، کاغذ، شیشه‌آلات و چینی‌آلات را شامل می‌شدند. با بهره‌گیری از این جریانات تجاری، عقاید، فن‌آوری‌ها، ادیان و فرهنگ‌ها نیز در گردش بودند. خاورمیانه یا به عبارتی افغانستان، ایران، ترکیه، سوریه و لبنان پیوندی استثنایی برای برخورد و ترکیب تمامی این زمینه‌ها به حساب می‌آید.

جادۀ راه ابریشم شاهراهی برای تجارت بین‌المللی نیست، بلکه مسیرهای متعدد اصلی و فرعی است که با هم تلاقی کرده و از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب راه‌های زمینی و بحری اقیانوس هند، خلیج فارس یا دریای سرخ را به هم متصل می‌نمودند. دولت‌ها همواره نگرانی حفاظت افرادی را که در رابطه با تجارت و داد و ستد در این مسیرها در تردد بودند، داشتند. سفر از یک نقطه انتهایی به نقطۀ دیگر چهار سال به طول می‌انجامیده است و مسافت آن ۹۰۰۰ کیلومتر بوده است.

دربارۀ راه ابریشم تمامی مطالعات همواره در زمینۀ زندگی روزمره، هنر آشپزی، مناظر، موسیقی بوده است و هیچگاه جنبۀ امنیتی این راه‌ها مورد بررسی قرار نگرفته است. این راه‌ها اساساً بین قرن سوم قبل از میلاد مسیح و قرن شانزدهم پس از میلاد به اوج گسترش و فعالیت خود می‌رسند. ارتباط با چین در دوران عیلامیان، آشوریان، مادها و سپس ایرانیان و سوریان برقرار گردید. سپس بی‌ثباتی منطقه در دوران مغولان و تیموریان باعث نزول تردد زمینی شده و تردد بحری رونق گرفت. با این حال در برخی از این محورها هنوز تا ۸۰ سال پیش کاروان‌های شتر و قاطر در تردد بودند. به عنوان مثال تا سال ۱۹۳۰ کاروان‌ها از شهر دیاربکر به حلب می‌رفتند.

با این حال دورۀ مهم حداقل، برای راه‌های زمینی، قرون پارت‌های اشکانی و ساسانیان باقی می‌ماند. چرا که به دلیل درخواست روزافزون ابریشم توسط اشرافیان رومی و مجوز عبوری که بین چینی‌ها و ایرانیان در این دوره به امضا رسید به هر دو طرف فرصت خوبی برای شکوفایی داد؛ ولی این باروری با هنر تبدیل پیلۀ ابریشم توسط بیزانس‌ها در قرن ششم میلادی به سر رسید که این خود می‌تواند دلیلی برای آغاز سقوط سلسلۀ ساسانیان باشد.

در طی قرون و تحت تأثیر عناصر متعدد، ساختارهای مستحکم شده تکامل یافته‌اند. بین دوران هخامنشیان و صفویان و عثمانیان، این تحولات متعدد بوده ولی مجموعه‌های بزرگی مانند افغانستان ایران یا ترکیه و سوریه و لبنان شکل گرفته‌اند. برخی ساختار سنگی و برخی دیگر ساختار گلی و یا هر دو را توسعه داده‌اند. به علت عدم وجود راه‌ها در ایران و افغانستان و موجودیت راه‌های خاکی که حمل مصالح ساختمانی را دشوار می‌کردند جدا از دورۀ هخامنشی که برای ساختن تخت جمشید از سنگ‌هایی که در ۴۰ کیلومتری قرار داشت استفاده کرده‌اند، این مصالح در مکان ساخت‌وساز تهیه می‌شده است: ماسه کویر، سنگ‌های کوهستان.

در ایران و افغانستان در دشت‌های کویری، در زمان های مختلف از خشت خام و پخته استفاده شده است. در دورۀ ساسانیان در کویر و از ابتدای دورۀ اسلامی به غیر از زمان سلجوقیان استفاده از خشت خام رایج بود. قلعه‌های عظیم گلی زمان ساسانیان بهترین نمونه این امر می‌باشند. برای مثال می‌توان از قلعه‌های شهرهای هرات، شهر بلقیس، همچنین معماری اسلامی قلعه رهبا که مشرف به رود فرات است، قلعه‌های اموی کویر سوریه یا قلعه‌های غزنوی افغانستان نیز یاد کرد. در زمان ایلخانیان استفاده از خشت‌های پختۀ کوچک توسعه یافت، قلعۀ جابر در حوالی رود فرات و قلعه‌های افغانستان نمونه‌هایی از این نوع معماری هستند.

قلعه‌های بزرگ سنگی چه از نظر عظمت و موقعیت توپوگرافی و چه از نظر ماندگاری بهترین‌ها به حساب می‌آیند. در دوران اورارتوها، پارت‌های اشکانی، ساسانیان و سلجوقیان این قلعه‌ها زنجیره‌ای را در قلمروهایی خارق‌العاده تشکیل می‌دادند. از مرز افغانستان و پاکستان تا دریای مدیترانه قریب به ۱۵۰۰ سال و بخصوص در دوران پارت‌های اشکانی، ساسانیان، بیزانس‌ها و سلجوقیان این نوع قلاع ساخته و بازسازی شده‌اند.