معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ناصرالدین شاه چهارمین پادشاه سلسلۀ قاجار بود که بعد از محمدشاه بر تخت نشست و نزدیک به نیم‌قرن، با کمال استبداد سلطنت کرد. او تحصیلاتی مرتب نداشت، اما از دورۀ ولی‌عهدی به نگارش خاطرات مشغول شد. تربیت وی در جوانی با رضاقلی‌‌خان هدایت بود. بر اثر این تربیت، وی به شعر و شاعری علاقمند شده بود. او از معدود پادشاهان ایرانی است که خاطرات روزانۀ خود را ثبت کرده است. همچنین به زبان‌های فارسی، ترکی، عربی و کمی فرانسوی آشنا بود.

وی شش سفر داخلی داشته که به نام‌های: سفرنامۀ اول خراسان، سفرنامۀ دوم خراسان، سفرنامۀ مازندران، سفرنامۀ عراق عجم، سفرنامۀ گیلان و سفرنامۀ قم مشخص شده و همچنین سه سفر به فرنگستان داشته که آنها سفرنامۀ اول و دوم و سوم نام‌گذاری شده و نیز سفرنامه‌ای به عتبات هم داشته است؛ افزون بر اینها یادداشت‌های روزانه هم دارد.

آنچه ناصرالدین شاه را در زمینۀ خاطره‌نویسی از بسیاری از دیگر اسلافش متمایز می‌کند، این واقعیت است که وی شأن خود را در جایگاه یک خاطره‌نگار، فراتر از واسطه‌ای صرف، به جهت بیان مشهودات و مسموعات خود دانسته و به ارائۀ تجربیات و مشاهدات زندگی خویش و صدالبته متأثر از جایگاه و موقعیت سیاسی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی خود پرداخته و با بهره‌مندی از ذهنی پویا و قلمی توانا، با دقت نظر عالی، این آثار ارزشمند را برای ماندگاری در تاریخ ساخته و پرداخته است.

حضور مستقیم و از نزدیک او، در بطن وقایع و رویدادها، اهمیت ویژه‌ای به این خاطرات داده است؛ چنان‌که اطلاعات و جزئیات قابل توجه و مستور در این دست‌نوشته‌ها، از دیگر منابع موجود قابل استخراج نبوده و به‌سختی می‌توان در آنها به اطلاعاتی مفید و جامع از آن دست که ناصرالدین شاه در خاطرات خود ارائه کرده است، دست یافت.

ساده‌نویسی و سبک صریح و صمیمانۀ نوشته‌های او، عدم تأکید بر لفاظی و عبارت‌پردازی و تبعیت‌نکردن از نثر معمول و متداول زمانه، یعنی همان نصر مصنوع و پرتکلفی که آداب و سنن منشیانۀ درباری آن را شکل داده بود، از دلایل مهم استقبال خواننده از روزنامه‌های خاطرات ناصرالدین شاه است.

این کتاب حاصل استنساخ بخشی (از صفحه 150 الی 312) از آلبوم شمارۀ 97 از مجموعه آلبوم‌های بیوتات است که اکنون در بخش اسناد خطی سازمان اسناد ملی به شمارۀ 7226/295 نگهداری می‌شود. این مجلد متضمن 700 صفحه است و به شرح خاطرات روزانۀ ناصرالدین شاه از تاریخ 14 محرم 1279 تا 13 جمادی‌الثانی 1285 قمری اختصاص دارد.

کتاب با شرحی کوتاه دربارۀ اتفاقات پس از مراجعت از سفر فیروزکوه و تصمیم عزیمت به شهرستانک آغاز می‌شود و در ادامه به شرح وقایع روزانه از گشت‌وگذارهای شاه و حرم به سلطنت‌آباد، قصر قاجار، دوشان‌تپه، جاجرود و کن می‌پردازد. مشغولیان وی در این روزها بسیار متنوع بوده است؛ از جملۀ آنها می‌توان به تخته‌بازی، گوش‌دادن به موسیقی، صدور احکام، بررسی عرایض و نامه‌ها، خواندن کتاب، تمرین زبان فرانسه، گوش فرادادن به اخبار فرنگستان که توسط مترجمین برای او انتخاب می‌شده و عکاسی اشاره کرد. ولی مهم‌ترین و عمده‌ترین فعالیت وی در این روزها، شکار بوده است که بخش مهمی از خاطرات روزانۀ وی به این امر اختصاص دارد. چنانچه در طول کتاب پیوسته و به فراوانی با اصطلاحات مربوط به شکار و نام جانوران و انواع و اقسام اسلحه و وسایل شکار و همچنین مناطقی که در آنجا به شکار می‌پرداخته، مواجه هستیم که از دل این گزارشات، اطلاعات بسیار متنوع و مفیدی از جمله اطلاعات مربوط به تنوعات زیست‌محیطی و اسامی جانوران و اماکن طبیعی قابل استخراج است.

پس از آن و در ادامه در هفدهم ماه ذیقعدۀ سال 1282 قمری، سفر مازندران به همراه جمع زیادی از حرم و خواجه‌سرایان، غلام‌بچگان، عملۀ خلوت، وزرا، شاهزادگان و .... آغاز می‌شود. سفر از سرخه‌حصار در اطراف تهران آغاز می‌شود و پس از گذشتن از شهرهایی چون رودهن، دماوند، فیروزکوه، سوادکوه و .... در تاریخ 22 محرم 1283 به شهرستانک بازگشته و پس از چند روز اقامت در آنجا، شهرستانک را به قصد شکار در کوه‌های ورجین و اوشان ترک و در نهایت در تاریخ 7 ربیع الاول 1283 قمری در نیاوران این سفر پایان می‌پذیرد. پس از آن شرحی از وقایع و حوادث دارالخلافه و توضیحاتی دربارۀ عزل و نصب‌های حکومتی و تحولات انجام‌گرفته ارائه داده شده است.

در تصحیح با توجه به اینکه رسم‌الخط نسخه با رسم‌الخط امروزی متفاوت بوده، بنابراین تمامی کلمات با رسم‌الخط امروزی تحریر شده است. همچنین متن اصلی فاقد علایم سجاوندی و عدم رعایت قواعد پاراگراف‌بندی بوده که در بازنویسی کلیۀ این موارد رعایت شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار انجمن

مقدمه مصحح

شهرستانک، ربیع‌الثانی سال 1282

سلطنت‌آباد، جمادی‌الاول سال 1282

قصر قاجار، جمادی‌الاول سال 1282

دوشان‌تپه، جمادی‌الاول سال 1282

دارالخلافه، جمادی‌الثانی سال 1282

دوشان‌تپه، رجب 1282

جاجرود، رجب 1282

دارالخلافه، شعبان 1282

کن، شعبان 1282

دارالخلافه، رمضان 1282

جاجرود، شوال 1282

دارالخلافه، شوال 1282

دارالخلافه، ذیقعده 1282

مازندران، ذیقعده 1282

مازندران، ذیحجه 1282

مازندران، محرم 1283

مختلفه دارالخلافه، ربیع‌الاول 1283

توضیحات

فهرست‌های چندگانه

نام‌های اشخاص

جغرافیایی

مدنی، اجتماعی، اداری و واژه‌های خاص

طوایف، ایلات، خاندان‌ها و مذاهب

مأکولات و نوشیدنی‌ها

درخت و گل و گیاه

بیماری‌ها و امراض

حیوانات و حشرات

کتب، روزنامه‌ها و نوشته‌جات

اصلاحات و تغییرات

تصاویر