معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

زبان‌های ایرانی به گروهی از زبان‌ها و گویش‌ها گفته می‌شود که از نظر ویژگی‌های زبانی وجوه مشترک دارند. در این نام‌گذاری معیارهای زبان‌شناختی مورد نظر است و نه مرزهای جغرافیایی و سیاسی کنونی ایران؛ از این‌رو تمام زبان‌هایی که خارج از مرزهای کنونی ایران رایج بوده یا هستند، از زمرۀ زبان‌های ایرانی به شمار می‌آیند.

زبان‌های ایرانی جزء خانوادۀ بزرگ‌تری از زبان‌ها هستند که اصطلاحاً به هندواروپایی معروف است. اصطلاح هندواروپایی نخستین بار در اوایل قرن نوزدهم میلادی برای خانوادۀ بزرگی از زبان‌ها که شامل زبان‌های هندی، فارسی و زبان‌های اروپایی است وضع شد. در مجموع آنچه امروزه تحت عنوان زبان‌های هندواروپایی شناخته می‌شود، بازماندگان زبانی واحد به نام هندواروپایی آغازین است که سخنگویان آن حدوداً در فاصلۀ سال‌های 3600 ـ 4500 پیش از میلاد می‌زیسته‌اند.

یکی از شاخه‌های خانوادۀ زبان‌های هندواروپایی، آریایی نامیده می‌شود. همۀ زبان‌های آریایی بازماندۀ زبان واحدی هستند که می‌توان آن را آریایی آغازین نامید. آریایی آغازین زبان گروهی از مهاجرین هندواروپایی بود که در حدود هزارۀ سوم پیش از میلاد از هم‌نژادان خویش جدا شدند و در دشت‌های مرکزی آسیای مرکزی سکنی گزیدند. آریایی‌ها بعدها به دو گروه بزرگ هندواروپایی و ایرانی تقسیم شدند. اقوام ایرانی در اواخر هزارۀ دوم پیش از میلاد از هم‌نژادان آریایی‌شان جدا شدند و به مناطق دیگر کوچ کردند. زبانی را که اقوام ایرانی از این زمان استفاده کردند، ایرانی آغازین یا ایرانی باستان می‌نامند.

در مجموع تاریخ زبان‌های ایرانی را به سه دوره تقسیم می‌کنند: 1. زبان‌های ایرانی باستان، اصطلاحا به زبان‌هایی گفته می‌شود که از هزارۀ دوم پیش از میلاد تا اندکی پس از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی میان اقوام ایرانی رایج بود؛ 2. زبان‌های ایرانی میانه که از هنگام فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی تا چند سده پس از انقراض ساسانیان رواج داشتند. زبان‌های ایرانی میانه را به دو گروه شرقی و غربی تقسیم می‌کنند. زبان‌های ایرانی میانۀ غربی عبارتند از پارتی (یا پهلوانی یا پهلوی اشکانی) و فارسی میانه (پهلوی یا پهلوی ساسانی). زبان‌های ایرانی میانۀ شرقی که در شرق ایران تا ترکستان چین رواج داشتند، عبارت‌اند از: بلخی، خوارزمی، سُغدی و سَکایی (با دو گویش خُتَنی و تُمشُقی). 3. زبان‌های ایرانی نو که زبان‌هایی هستند که پس از فروپاشی شاهنشاهی ساسانی شروع شده‌اند و تا به امروز ادامه دارند.

زبان خُتَنی یکی از گویش‌های زبان سَکایی است که در سرزمین ختن، تا پیش از حمله مسلمانان به آنجا، در اوایل سده یازدهم میلادی، بدان تکلم می‌شده است. خُتَن یکی از مهم‌ترین و شکوفاترین مراکز بودایی در آسیای مرکزی بود و آثار به‌جامانده از خُتَنی نیز گویای همین امر است. تاریخ دقیق نفوذ عقاید بودایی در خُتَن مشخص نیست، اما احتمالاً مردم این سرزمین در اوایل سدۀ نخست میلادی به دین بودا گرویده‌اند. با وجود آنکه دین مردم خُتَن بودایی بود، در زبان آنها واژه‌های اصیل ایرانی نیز به کار می‌رفت. هرچند برخی از این واژه‌ها معانی جدیدی یافته بودند.

در این کتاب کوشش بر آن بوده است که دیدی کلی درباره ختن و تاریخ آن، از دوران باستان تا معاصر، به دست داده شود و کلیاتی در باب زبان ایرانی ختنی و ادبیات بسیار غنی آن و همچنین مهم‌ترین منابع این حوزه ارائه گردد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌سخن

فصل یکم: خُتَن در دوران باستان و در دوران اسلامی

1. جغرافیا

2. بنیان‌گذاری خُتَن و پیشینۀ افسانه‌ای آن

3. خُتَن در دوران تاریخی

4. بودایی‌گری در خُتَن و سرانجام آن

5. اقتصاد، فرهنگ و هنر در خُتَن

6. خُتَن در ادبیات فارسی

فصل دوم: زبان خُتَنی

1. نام زبان خُتَنی

2. پیشینۀ تاریخی زبان خُتَنی

3. ادوار زبان خُتَنی

4. خط متون خُتَنی

5. تاریخچۀ مطالعات خُتَنی

فصل سوم: دستور زبان خُتَنی

1. طبقه‌بندی تاریخی

2. آواشناسی

3. صرف

4. نحو

5. واژه‌سازی و واژه‌گزینی در خُتَنی

فصل چهارم: متون و ادبیات خُتَنی

1. طبقه‌بندی متون خُتَنی

2. متون دینی

3. متون غیردینی

4. شعر در خُتَنی

5. نمونه‌هایی از متون خُتَنی