معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ریشۀ اصلی بحث هنر و تعهد، هنر و جامعه و هنرمند و اخلاق از دیدگاه بسیاری با نظریۀ کانت در «نقد قوۀ حکم» شروع شد. بی‌غرضی مطرح در آرای او برداشت‌های مختلفی آفرید. از دیدگاهی این نظریه، هنری را مطرح می‌کرد که هنری بودنش بالاصاله نهفته در ذاتش بود و از سوی دیگر می‌توانست به نظریه‌های افراطی چون نظریۀ هنر برای هنر، اصالت زیبایی‌شناسی یا نظریۀ انحطاط انجامد یا ظهور افرادی چون گوتیه را سبب شود که هر گونه تعهد از هنر را حذف نموده و هر تعهدی را پست و منفور بخوانند؛ بی‌توجه به تبعات و آثاری که چنین ماجراجویی‌هایی می‌توانست در سطح جامعه بیافریند.

اما این صرفاً یک وجه از ماجرا نبود که به ویژه ریشۀ فرانسوی داشت. فرانسویان به منزلۀ خالقان انقلاب فرانسه، اینک در عرصۀ هنر و ادبیات نیز به دنبال انقلابی دیگر بودند؛ اما برداشت‌های سوء از نظریۀ کانت (یا مصادرۀ آن به نفع خود) و در عین حال پی‌گرفتن نوعی افراطی‌گری، که خود محصول فقدان عقبۀ کاملاً نظری و تئوریک در ایده‌های فرانسویان در باب هنر بود، شیوع گستردۀ نظریه‌هایی چون هنر برای هنر را ناکام گذاشت؛ به ویژه برای مثال پیروان سن سیمون و طرفداران هنر مفید به دنبال اثبات تعهد وسیع هنر در عرصۀ اجتماع و برای مردم بودند.

سوی دیگر ماجرا با ظهور سبک‌های هنری در اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیستم آغاز شد. هنرمندان جدیدی ظهور کردند که دیدگاه کاملاً متفاوتی به هنر داشتند؛ دیدگاهی که به ظهور یک اغتشاش کاملاً نظری انجامید و مهم‌ترین دغدغۀ نظریه‌پردازان هنری قرن بیستم را تمایز هنر از ناهنر قرار داد. حرف اصلی این نظریه‌ها محوریت جامعه و اجتماع در تبیین ماهیت هنر بود. بر خلاف نظریه‌های میمزیس و بیان که در تعریف هنر محوریت مطلق را به هنرمند می‌دادند یا نظریۀ فرم و تجربۀ زیبایی‌شناختی که محوریت را به اثر می‌دادند، نظریه‌های جدید جامعه‌شناختی محوریت مفهوم هنر را اجتماع یا جمعی از هنرمندان با عنوان جهان هنر، میدان هنر یا نهادهای هنری می‌دانست. بنیاد این نظریه‌ها بر این بود که اثر هنری با پذیرش مؤسسه یا نهادی از هنرمندان می‌تواند اثر هنری محسوب شود. این نظریه‌ها گرچه نوعی روشن‌نگری در باب ماهیت هنر را هدف قرار داده بودند، اغتشاشاتی نیز می‌توانستند بیافرینند؛ اغتشاشاتی که مؤلفه‌های برون‌هنری را در تبیین ماهیت آن دخیل می‌کرد و ضدمعیارهایی می‌آفرید که مبنای تعین و تعریف آثار هنری می‌شد.

در فصل اول این کتاب ماهیت هنر تبیین شده است. این فصل در دو بخش آمده که ابتدا به سیر مفهوم هنر در فرهنگ ایرانی ـ اسلامی پرداخته شده و سپس سیر مفهوم هنر در فرهنگ غربی تبیین شده است.

فصل دوم دربارۀ هنر و اجتماع است. نویسنده در این فصل رویکردی جامعه‌شناسان به هنر را بررسی کرده است. رویکردهای جامعه‌شناختی به هنر در قرن بیستم، نظریۀ مهندسی اجتماعی (شکل‌دهی) ژودانف، نظریۀ رئالیسم انتقادی لوکاچ و .... بخش‌های مختلف این کتاب را شکل می‌دهند.

در فصل سوم نسبت هنر، هنرمند و جهان‌بینی بررسی شده و سپس هنر در فرهنگ‌های شرقی تبیین شده است.

در فصل چهارم کتاب به نسبت میان اخلاق و هنر پرداخته شده است؛ یعنی از یک‌سو آرای فلاسفه‌ای که هنر را در خدمت اخلاق می‌خواستند و حکمایی که آداب معنوی هنرمندان را اصل شمرده و هنر را مقدس می‌دانستند و زیبایی را صفت خدا، هنرمندانی که بر پای آثار خود امضا نمی‌نهادند تا در مقابل خالقی چون حق خالق تصور نشوند و سالکانی که در فرهنگ شرقی عبادت، ذکر و مراقبه را شرط اصلی ورود به عرصه و صحنۀ شهودی هنر می‌دانستند.

دو فصل پایانی نیز به هنر و تعهد اخلاقی و اجتماعی و هنر، تعهد و خلاقیت اختصاص یافته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: درنگی در تبیین ماهیت هنر

فصل دوم: هنر و اجتماع (تأملی در رویکرد جامعه‌شناسانه به هنر)

فصل سوم: انسان، هنر، و جهان‌بینی

فصل چهارم: هنر و اخلاق

فصل پنجم: هنر و تعهد اخلاقی و اجتماعی

فصل ششم: هنر، تعهد و خلاقیت