معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این مجلد از کتاب اسناد تاریخی خاندان غفاری دربرگیرندۀ نامه‌ها و اسناد دورۀ ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه است.

شادروان ایرج افشار را باید پایه‌گذار چاپ و انتشار این گنجینۀ کم‌نظیر تاریخی دانست و به حافظۀ تاریخ سپرد. دلالت و صداقت او بود که حسنعلی غفاری (معاون‌الدوله) نوادۀ پسری فرخ‌خان امین‌الدولۀ کاشانی از رجال دست اول دورۀ ناصری عهد قاجاری را بر آن داشت تا کریمانه این گنجینۀ کم‌نظیر را جهت استفادۀ محققان و علاقمندان به مطالعات تاریخی به دانشگاه تهران اهدا فرمایند.

اسناد و مدارک مندرج در این کتاب آیینۀ تمام‌نمایی است از اوضاع اداری، اجتماعی، خصوصاً اقتصادی دورۀ ناصری و مظفری و دوره‌ای که فقر و پریشانی جامعه را گرفته بود و طبقات مختلف مردم حتی رجال دربار، تفنگداران شاهی، فراشان خلوت، خواجه‌سرایان، پیشخدمتان مخصوص، حتی اطباء و هنرمندان صاحب‌نامی چون میرزا محمدخان نقاش‌باشی (کمال‌الملک) معلم نقاشی ناصرالدین شاه از عسرت و تنگدستی می‌نالیدند و در آن فضای استبدادی، جز عریضه‌نگاری به «خاک پای جواهرآسای همایونی!» چاره‌ای دیگر نداشتند.

استاد ایرج افشار دربارۀ اهمیت چاپ اینگونه اسناد می‌نویسد: «اکثر این اسناد به خطوط منشیانۀ پخته و زیباست و طبعاً دانش‌پژوهانی را که در موضوع ترسل و شیوۀ مکاتبه و اسلوب خط قاجاری به تفحص محتاج باشند، کمکی شایسته و نمایشگر سنت و آدابی است که رو به فراموشی است ...».

برای نمونه این عریضه‌ها که در این کتاب آورده شده است:

* تهدید عزت‌الدوله خواهر ناصرالدین شاه و زن دوم میرزاتقی‌خان امیرکبیر به بست‌نشینی به علت تأخیر در مواجب (ص 87)؛

* تهدید مؤدبانۀ شاهزاده محمدحسن‌خان معتضدالدوله به گدایی و سقایی در عتبات عالیات (ص 65)؛

فشار طلبکاران و تکدر به خاطر مجتهد رشتی و واسطه‌شدن ناصرالدین شاه (ص 6)؛

* امرار معاش میرزا محمدحسین خان دبیرالممالک فراهانی (رئیس دفتر ناصرالدین شاه) از طریق قرض (ص 164)؛

تظلم علی‌خان لوطی‌باشی به ناصرالدین شاه از دست طلبکاران و واسطه شدن شاه (ص 14)؛

عریضۀ میرزا محمدخان نقاش‌باشی (کمال‌الملک) معلم ناصرالدین شاه از ناتوانی در ادارۀ امور زندگی به علت قلت مواجب (ص 63)؛

بی‌پولی اقبال‌الدوله رئیس تفنگداران ناصرالدین شاه در شب عید (ص 280) و عریضه‌های دیگر.

اسناد و مدارک دیگری نیز در این کتاب آمده که از نظر تنوع مطالب تاریخی می‌تواند مورد استفادۀ خوانندگان و پژوهشگران قرار گیرد؛ مانند:

وصیت‌نامۀ فرخ‌خان امین‌الدولۀ کاشانی (ص 263)؛ وصیت‌نامۀ مهدی‌خان پدر فرخ‌خان امین‌الدوله (ص 249)؛ وصیت‌نامۀ میرزا علی‌خان امین‌الدوله منشی حضور ناصرالدین شاه و صدر اعظم مظفرالدین شاه (ص 237)؛ مقررات عبور و مرور در خیابان شمیران (ص 152)؛ دبه درآوردن ناصرالدین شاه در مورد مبلغ پیشکشی حکومت (ص 299)؛ عقد غلامعلی‌خان عزیزالسلطان (ملیجک) نه‌ساله با اخترالدوله دختر هشت‌سالۀ ناصرالدین شاه (ص 165) و اسناد دیگر.