معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دورۀ قاجار دوره‌ای از تعارض‌ها و تناقض‌ها و ناروشنی‌ها و آشفتگی‌های زندگی به سوی نظمی جدید و پرمعنی است. جامعۀ ایران در این دوره در تقابل سنت و تجدد می‌افتد و قاعده‌بندی زندگی و مناسبات آن را به تدریج تغییر می‌دهد. درازدستی و فزون‌خواهی مستبدان درباری را روشنگری‌ها و روشن‌نگری‌های شماری از مردان دانش و مذهب و قلم درهم می‌پیچد و مفهومی نو در جامعه پدید می‌آورد که به ویژه پس از انقلاب مشروطه طرح و ترتیب خود را متحقق می‌سازد.

الگوهای تغییر در دوره قاجار پیچیده و بغرنج است؛ اما نخستین محرک را باید در تماس با تمدن جدید اروپا در زمینه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و هنری جستجو کرد. نظم جدید در برابر نظم کهن دورۀ قاجار که ریشه در سده‌های پیشین دارد، به‌تدریج سر بر می‌کشد و در زمینه‌های گوناگون، گرایش‌های متفاوت از درون آن سر بر می‌آورد. از مقولاتی که در این ابداعات زندگی و بسط و توسعه روحیه جمعی مردم نقش دارد، مقوله نمایش است که در دوره قاجار به سه طریق امکان ظهور می‌یابد: تعزیه، نمایش‌های سنتی و تئاتر.

از این‌رو ساختار و صورت‌بندی این کتاب از سه بخش عمده تعزیه، نمایش سنتی و تئاتر تشکیل می‌شود. در یک کلام توان گفت دوره قاجار در نمایش تعزیه پایه‌ای بلند دارد. در این دوره، تعزیه شکل نهایی نمایشی پیدا می‌کند و مقامات حکومتی و به ویژه شاه و رجال پیرامون او، با حمایت از آن، در یک‌دستی و بالندگی آن می‌کوشند. تعزیه رونق ویژه می‌یابد و طبیعی است که در این رونق و اعتبار، جهت‌های گوناگون را تجربه و ترکیباتی تازه پیدا می‌کند. در این بخش بازسازی و بازنمایی دگردیسی تعزیه از عزاداری صرف به شکل نمایشی آن صورت می‌گیرد که از لابلای منابع اصلی بازمانده از این دوره پژوهیده می‌شود.

اصطلاح نمایش قطع نظر از وسعت معنایی آن و در قیاس با تئاتر (نمایش مدرن)، نمایش‌های سنتی را نیز دربردارد و از این‌رو برای ایجاز، کلمه تقلید که از آغاز دوره قاجار رواج می‌یابد، شکل دگرگون شده اعمال و رفتار دلقکان ادوار پیشین بود و یا به هر حال از درون آن سر بر کشید. از این‌رو نخستین مبحث این بخش به دلقک‌بازی اختصاص یافته و سپس مباحثی چون تقلید و سیه‌بازی (تخته‌حوضی، روحوضی)، نمایش‌های عروسکی، نمایش‌های روایی (نقالی و شمایل‌گردانی) و نمایش‌های شادی‌آور و نمایش‌های آئینی مطرح شده است. در این بخش بازگویی مایه‌های طبیعی این نوع نمایش‌ها و بازنمایی دگرگونی و دگرسانی آنها به ویژه از دوره مشروطه به بعد مطمح نظر بود.

مبحث تئاتر که بخش سوم کتاب را دربر می‌گیرد خود عالمی دیگر است که یکسر در اختیار تحصیل‌کردگان بود و تأثیر و تغییری دیگر در پی داشت و در واقع نتیجه تلاش منورالفکرانی بود که در این عصر برای پیشرفت جامعه می‌کوشیدند. از این‌رو تئاتر محل اجتماع شمار زیادی از تحصیل‌کردگان می‌شود که نتیجه بلافصل آن زدودن حرمت از جهره نمایش و نمایشگران در بین گروه‌های مختلف مردم و مقبولیت بازیگران در جامعه است. تئاتر با جهت‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی و اصلاحی خود، اصحاب ذوق و هنر را به خود جذب می‌کند و بر حسب لزوم و ملزومات زمانه وسیله‌ای برای پیشبرد دستاوردهای گوناگون دوره مشروطه می‌شود. بخش سوم روایت شکل‌گیری، بالندگی تئاتر از جوانب مختلف اجرا، بازیگری، نمایشنامه‌نویسی و غیره است طوری که از سال 1300 شمسی به بعد تئاتر از مظاهر توسعه و تربیت جامعه می‌شود و گروه‌های گوناگون اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

نمایش دوره قاجار مستلزم شناخت سوابق عملی و نظری آن در ادوار پیشین است. در هر جا که لازم بوده، به ویژه در باب تعزیه و بعضی از نمایش‌های سنتی، سوابق آنها نیز به ایجاز فحص شده تا مقصد نوشتار مشخص باشد. دامنه منابع درباره نمایش دوره قاجار، در هر سه زمینه، وسیع و متنوع است. شاید در میان ممتازترین آنها که معطوف به جزئیات درخوری است، گزارش‌ها و سفرنامه‌های فرنگیان باشد که مایه‌های فراوانی از مفاهیم و داده‌های نمایشی این دوره را دربردارند. این نوع آثار برای بازسازی حال و هوای نمایشی در ادوار مختلف دوره قاجار کارساز است چون روی سخن آنها بیشتر با عامه مردم و جریان تعزیه در لابلای لایه‌های گوناگون اجتماعی است. شماری از خاطرات رجال دوره قاجار در باب بعضی از مراحل شکل‌گیری، اجرا و تکوین نمایش‌ها نکاتی ارزنده دارند و نکته‌های مبهم آن را روشن می‌کنند.

در خاتمه هر بخش از کتاب، دو نمونه از برای مستندسازی متن پژوهش انتخاب و به گونه پیوست ضمیمه شده است. در بخش تئاتر، این دو نمونه – دست‌کم در فن و مفاهیم نمایشی - زبان حال دوره قاجار است. نمایشنامه حسن مقدم بینش آغازین و انجامین مدرنیسم است که در پس تاریخ قاجار موج می‌زند. نمایشنامه ذبیح بهروز جدی‌ترین بیان قواعد و غرایز استبداد سنتی قاجارهاست که در قالب طنز بیان می‌شود. در مسامات هر دو نمایشنامه شکفتگی و روحی تازه احساس می‌شود که طلوع تئاتر مدرن در ایران را نوید می‌دهد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش از هر چیز

بخش اول: تعزیه

درآمد

فصل اول: نشانه‌های نخستین

فصل دوم: سیر تکوینی تعزیه در دورۀ قاجار

فصل سوم: صحنه نمایش تعزیه: تکیه

فصل چهارم: بازیگران (تعزیه‌گردان و شبیه‌خوانان)

فصل پنجم: متون تعزیه

فصل ششم: تعزیه و زنان

فصل هفتم: تعزیه در بوته نقد

تعزیه دوره قاجار در یک نگاه

پیوست‌ها:

1. نسخه مجالس تعزیه

2. تعزیه حر

بخش دوم: نمایش سنتی

درآمد

فصل اول: دلقک‌بازی

فصل دوم: تقلید

فصل سوم: سیاه‌بازی (تخت‌حوضی، روحوضی)

فصل چهارم: نمایش عروسکی

فصل پنجم: نقالی

فصل ششم: پرده‌داری یا شمایل‌گردانی

فصل هفتم: معرکه‌گیری

فصل هشتم: نمایش‌های آیینی

نمایش سنتی دورۀ قاجار در یک نگاه

پیوست‌ها:

1. خیمه‌شب‌بازی

2. پهلوان کچل

بخش سوم: تئاتر

درآمد

فصل اول: پایه‌های نخستین (از آغاز تا سال 1324 هـ)

فصل دوم: مبانی شکل‌گیری تئاتر دورۀ قاجار (1324 تا 1342 هـ)

فصل سوم: گروه‌های نمایشی

فصل چهارم: نمایشنامه‌نویسی: گامی در تکوین تئاتر

فصل پنجم: طلیعه تئاتر مدرن

فصل ششم: چهره‌های تئاتر دوره قاجار

تئاتر دورۀ قاجار در یک نگاه

پیوست‌ها:

1. جعفرخان از فرنگ آمده

2. جیجک علیشاه