معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب گزیده‌ای از نوشته‌های نظری ژان ژنه است که به لحاظ نوع متن، مضمون و سبک نوشتاری دارای تنوّع  خاصی است و همچنین برخاسته از نگاه ویژة او به هنر و زندگی است. او در ضمن ستایش از کار هنرمند با شور و حرارتی خاص و از زوایایی تازه و بدیع به اثر هنری می‌نگرد.

«زیبا‌شناسی هنر» چهار نقد هنری مهم ژنه را دربر می‌گیرد، که در دهة 50 میلادی نگاشته شده است. این نقدها عبارتند از: «کارگاه آلبرتو جاکومتّی»، «راز رامبراند»، «نامه به لئونور فینی» و «ژان کوکتو». هر چهار متن بین سال‌های 1950 و 1958 به چاپ رسیده‌اند. ژنه پس از آزادی از زندان و حتی پیش از آن با محافل روشنفکری و هنری فرانسۀ سال‌های پس از جنگ جهانی دوم در ارتباط بود. ژید، سارتر و کوکتو از نویسندگانی بودند که در آن زمان در نامه‌ای به رئیس‌جمهور وقت فرانسه خواستار لغو حکم حبس ابد وی شدند. به همین علت نوشته‌های نظری ژنه نزدیکی خود را به محافل روشنفکری و هنری آن دوره همواره حفظ کرده است.

در متن «ژان کوکتو» ژنه به روش همیشگی خود در حین نقد فشردۀ آثار ادبی و هنری او، تصویر قهرمان‌گونۀ وی در آن سال‌ها را می‌شکند. کوکتو در نظر ژنه نابغه، افسونگر یا هنرمندی با انواع استعدادهای برجستۀ ادبی و هنری نیست، کوکتو انعکاسی است از قهرمانی برتر، از افسونی قوی‌تر از خود کوکتو که او را مجذوب کرده است.

نقد ژنه در «نامه به لئونور فینی» سخت‌تر می‌شود تا جایی که حتی می‌توان آن را توهین‌آمیز برداشت کرد. لئونور فینی از هنرمندان مطرح آن دوره نه‌تنها در حوزۀ نقاشی بلکه در مجسمه‌سازی، طراحی لباس و صحنه فعال بود. ژنه تأثیرپذیری لئونور فینی از نقاشان سوررئالیست و نئوامپرسیونیست را در این متن چنان توصیف می‌کند که گویی حس بویایی‌ای که با توده‌های گیاهی تابلوهای فینی فعال می‌شود، از ورای نقد ژنه نیز حس می‌شود.

نگاه ژنه به آثار رامبراند هم عجیب‌تر و نامتعارف‌تر از برداشت او از آثار کوکتو یا لئونور فینی است. ژنه در آثار اولیۀ رامبراند تأکیدی بر شکوه و جلال در به تصویر کشیدن واقعیت مشاهده می‌کند: تمامی تزیینات یک فرش، یک پارچه، یک لباس، حتی اگر مندرس باشد، در تابلوهای وی منعکس است. در آن دوره رامبراند مردی بود ثروتمند که با تمامی اقشار بازرگان و تاجر آن زمان هلند ارتباط داشت. به نظر ژنه رامبراند رفته‌رفته تمامی مدل‌هایش را یکسان می‌بیند و به همین علت توجه او به زرق و برق ظاهری کم‌کم به ظاهر حقیرترین افراد و اجسام منتقل می‌شود. این فرایند را ژنه در مورد رامبراند اینگونه جمع‌بندی می‌کند که او نه‌تنها با نقاشی‌هایش متحول شده بلکه خلق آن آثار تغییر بنیادینی در جهان‌بینی او ایجاد کرده است.

آخرین متنی که به لحاظ تاریخ انتشار (1958) در این گروه قرار گرفته، نقدی است روایت‌گونه از کارگاه و آثار جاکومتّی و خاطرات ژنه از او.

می‌توان گفت ژنه شیفتۀ جاکومتّی بود، نه‌تنها شیفتۀ آثارش بلکه شیفتۀ شخصیت او. توصیف‌های کوتاه او از کارگاه هنرمند، از عینک شکستۀ او، از برخوردش با فردی عامی در یک کافه در خلال نقد هنری مجسمه‌های جاکومتّی همه حاکی از کشف نگاهی است که می‌کوشد اشیا و اشخاص را در بی‌پیرایه‌ترین شکل آنها بازنمایی کند. ژنه در آثار رامبراند و جاکومتّی فرایندی مشابه را تشخیص می‌دهد: فروریختن ظواهر برای بازنمایی خلوص دنیای پیرامون.

«بندباز» در سال 1958 منتشر شد و به احتمال قوی محصول دوره‌ای است که ژنه می‌خواست از عبدالله ـ دوست صمیمی‌اش ـ یک بندباز بسازد. اما این متن فراسوی تصویر بندباز، یک هنرمند را ترسیم می‌کند، هنرمندی که برای رسیدن به اوج هنر خویش باید مخاطب را فراموش کند، صرفاً خود و تصویر خویش را ببیند و در نوعی خودشیفتگی به هنر خویش دست یابد.

«از رامبراندی که ....» (1967) نیز متنی است بسیار مهم که در دو ستون موازی پیش می‌رود؛ یکی از آنها نقدی است بر آثار رامبراند و دیگری روایت تلاقی ساده‌ای است در یک واگن درجۀ سه قطار که آن را روایتی از ملاقات با یک سایه می‌توان نامید. در این اثر نیز ژنه همان دیدگاه پیشین خویش را فراتر می‌برد و به این باور می‌رسد که همۀ انسان‌ها انعکاسی از دیگری را در خود دارند.

نوشته‌های ژنه در حوزة زیباشناسی و هستی‌شناسی گویای نوآوری افکار اوست. ژنه شاید از نوادر نویسندگان دهة 1950 تا 1980 باشد که تا این اندازه در خصوص «ظواهری» که خصوصیت واقعی هرچیز را می‌پوشانند یا گم می‌کنند، اندیشیده یا نگاشته باشد. پیچیدگی نوشته‌های او به لحاظ مفهومی بیش از آنکه آرایه‌ای روشنفکرانه باشد، نشان‌دهندة این نکته است که او بسیار فراتر از زمان خود اندیشیده و توانسته است آن‌ها را در قالب ادبیات و نمایش بیان کند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

«کارگاه آلبرتو جامومتی»

«راز رامبراند»

«نامه به لئونور فینی»

«ژان کوکتو»

«بندباز»

«از رامبراندی که به مربع‌های کوچک منظم بریده و به فاضلاب ریخته شد، چه باقی ماند ....»