معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ملل‌و‌نحل‌نویسی نوعی است از انواع نگارش‌های دنیای قدیم اسلامی که به شرح و توصیف باور گروه‌های دینی گوناگون و در برخی موارد نقد و نقض عقاید آنان اختصاص دارد. برخلاف ردیه‌های اعتقادی، بیشتر مؤلفان ملل‌ونحل‌نویس می‌کوشیدند خود را گزارش‌گرِ امینِ عقاید و باورهای فرقه‌های مختلف نشان دهند؛ اما کیست که نداند هر یک از آنان - اگرچه در نهان - به موجّه نشان دادن اعتقاد و باور مذهب مختار خود و رد باورهای فرقه‌های رقیب اهتمام داشته‌اند. اینگونه است که شهرستانی در مقدمۀ الملل و النحل تأکید می‌کند که با وجود بی‌طرفی او و بی‌آنکه وی کوششی در تعیین صحیح از فاسد و حق از باطل داشته باشد، روشنی حق و تاریکی باطل خود را در کتاب نشان خواهد داد.

اما آنچه امروزه در منابع کهن ملل و نحل اهمیت دارد، نه نقل صرف آن کتاب‌ها از مؤلفان منابع پیشین و احیاناً ذکر فرقه‌سازی‌های آنان، بلکه در گزارش‌هایی است که این منابع از احوال فرقه‌ها در عصر خود و آرا و عقاید ایشان در آن روزگار به دست می‌دهند یا در آنجاهایی که مؤلفان این منابع رأی و تلقی خود یا معاصرانشان را از آرا و باورهای فرقه‌ها و قرابت‌ها و تفاوت‌های میان آن آرا و باورها به نمایش می‌گذارند.

آنچه در الملل و النحل مهم است، نگرش شخصی شهرستانی و روایت عصری اوست که اصالت‌های کتابش را در نظر ما برجسته می‌سازد. از مهم‌ترین این اصالت‌ها، می‌باید به این موارد اشاره کرد: اتکای شهرستانی به آموزۀ شیعیِ «نصّ»، طرز مواجهۀ او با اسماعیلیان باطنی و گزارش وی از اختلافات فکری و مناظراتش با نزاریان عصر خود، نظر وی در باب اشاعره و کرامیان وقراردادن فلسفه در تقابل با ادیان و اشاره به جریان غالب فلسفی روزگارش.

شهرستانی در سرآغاز گزارش خود از عقیدۀ شیعه، خصوصیت شیعه را باور به آموزۀ «نصّ» و وجوب «تعیین و تنصیص» در امامت می‌شناساند. ذکر این ویژگی برای شیعه را مقایسه کنید با  جایگاه کلیدیِ «نصّ» در گزارشی که شهرستانیدر ابتدای مقدمۀ سوم کتابش از سرآغاز اختلاف مسلمانان به دست می‌دهد؛ آنجا که در ابتدای مقدمۀ سوم کتاب می‌نویسد: «اول شبهتی کی در میان مردم افتاد شبهۀ ابلیس بود؛ و مصدرش از آنجا خاست کی رأی خویش را در مقابلۀ نص آورد و بران مصرّ شد و هوا را در معارضۀ امر اختیار کرد». اگر از گرایش‌های شیعی شهرستانی باخبر باشیم، آنگاه تأکید او بر آموزۀ شیعیِ «نصّ» و مخالفتش با رأی برجسته می‌شود و تکیۀ وی به نقش سرپیچی از نصّ پیامبر(ص) در اختلاف مسلمانان صدر اسلام بیشتر به چشم می‌آید.

یکی از ابتکارات شهرستانی در الملل و النحل، واردکردن نام و اندیشه‌های فیلسوفان در زمرۀ اهل اهواء و نحل است. می‌دانیم که شهرستانی با فلسفه، مخصوصاً از نوع ارسطویی ـ سینایی آن سخت مخالف بود؛ چنان‌که مصارعة الفلاسفۀ خود را مشخصاً در ردّ فلسفۀ سینوی نوشت. اهتمام ویژۀ شهرستانیدرالملل و النحل به ذکر احوال و آراء فیلسوفان در زمرۀ «اهل اهواء» (در برابر «ارباب دیانات»)، نشان از طرز نگاه وی به جایگاه فلسفه در برابر دین و تضاد آنها با هم دارد؛ همچنان‌که روایت مفصل وی از آراء ارسطو و ابن‌سینا (به عنوان نمایندۀ ارسطو در دنیای اسلام) گویای رونق فلسفۀ ارسطویی- سینایی در آن ادوار، با وجود مخالفت گسترده غزالی و پیروان وی است.

دستنویس‌های کهن متعددی که از الملل و النحل شهرستانی برجای مانده، گواه تداول و شهرت این اثر در زمانی نزدیک به روزگار مؤلف است. ترجمه‌های فارسی کتاب، از سوی دیگر می‌تواند نشانۀ توجه به این متن در محیط فارسی‌زبان باشد. دستنویس منحصربه‌فردی که در این کتاب آورده شده، به شمارۀ 2371 در کتابخانۀ ایاصوفیا (استانبول) نگهداری می‌شود. این ترجمه بر اساس متن تجدیدنظرکردۀ شهرستانی فراهم آمده است؛ متنی که وی در آن مقدمۀ نخست خود را ـ که در آن ذکر نصیرالدین ابوالقاسم محمود بن مظفر وجود داشت ـ حذف و تلخیص کرد و مقدمۀ کوتاهی را جایگزین آن ساخت. نسخه از آغاز و انجام کامل است، ولی در آغاز و انجام آن هیچ یادداشتی که نشانی از مترجم، کاتب و تاریخ کتابت آن به دست دهد نمی‌توان یافت؛ همچنان‌که هیچ مقدمه و مؤخره‌ای از مترجم در این ترجمه نیست. با این حال به قرینۀ متن فارسی اثر و خط نسخه می‌باید آن را از قرن ششم دانست، یعنی در روزگاری نزدیک به زندگانی شهرستانی و یا حتی معاصر با حیات او.

نشانه‌هایی در این ترجمۀ فارسی هست که نشان می‌دهد مترجم - یا دست‌کم کاتب - از نزاریان اسماعیلی است؛ چنان‌که به هنگام ذکر «اصحاب دعوة جدیدة» و در ذیل نام «حسن بن علی الصبّاح» - به خطی که خط کاتب می‌نماید و افزودۀ او به متن اصلی - عبارت «قدّس الله روحه» و در ذیل «امام» (که مقصود از آن امام فاطمی مصر است) عبارت «لذکره السلم» افزوده شده است.برخی ویژگی‌های گویشی که در نسخه‌های آثار نزاری الموت دیده می‌شود (گو اینکه مختص آن نسخه‌ها نیست) در این متن نیز به چشم می‌آید. با توجه به آنکه نزاریان شهرستانی را از داعیان خود به شمار می‌آورده‌اند، دور نیست که کسی از آنان الملل و النحل او را - با وجود وجهۀ ظاهراً بی‌طرفانه و حتی مخالف آن با نزاریان - از سر ارادت و احترام به فارسی برگردانده باشد.

ترجمۀ کهن الملل و النحل سوای آنکه یک اثر نسبتاً کهن فارسی از نوع متون ترجمه‌ای است، از این حیث که قاعدتاً به نسخه‌ای قدیم و احتمالاً اصیل‌ از متن مبداء (اصل عربیِ الملل و النحل) متصل می‌شود نیز درخور توجه و قابل مقایسه با ضبط نسخه‌های عربی کتاب است. در بخشی از این ترجمه نیز که ترجمۀ تلخیص‌های شهرستانی از آثار منطقی و فلسفی ابن‌سیناست، عملاً با ترجمه‌ای کهن از نوشته‌های منطقی و فلسفی ابن‌سینا روبروییم که از نظر تاریخ ترجمۀ متون منطقی و فلسفی از عربی به فارسی و تحوّل برابرگذاری‌های اصطلاحات منطقی و فلسفی می‌تواند درخور اعتنا باشد.