معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

انگیزۀ نگارنده از گزینش و پژوهش این کار به عنوان بررسی ریشه‌شناختی فعل‌های زبان پهلوی (فارسی میانۀ زردشتی) این بوده است که فعل‌های زبان پهلوی به صورت مستقل و مجزا مورد بررسی قرار گیرد.

روش کار نگارنده به این صورت بوده که نخست متن‌های پهلوی جهت گردآوری و بررسی فعل‌های فارسی میانۀ زردشتی را برگزیده که برخی از آنها عبارتند از: ارداویراف نامه، بندهش، بررسی دست‌نویس ام. او، پرسشنی‌ها، پهلوی وندیداد، پهلوی یسنا و ویسپرد، دادستان دینی، دینکرد، راهنمای پهلوی، زند وهمن یسن، شایسته ناشایست، کارنامۀ اردشیر بابکان و .... .

دو اولویت در گزینش متن‌های پهلوی مقطع نظر بوده است: نخست گزینش متن‌های معتبر پهلوی، دوم گزینش متن‌هایی که به صورت ویراسته چاپ شده‌اند یا دارای واژه‌نامه بوده‌اند.

این فرهنگ شامل یک پیش‌گفتار، دو گفتار به عنوان مقدمه و پیکرۀ اصلی با عنوان ریشه‌شناسی فعل‌های زبان پهلوی، فهرست واژگان و کتابنامه است. پیش‌گفتار آن حاصل سخن، انگیزه و شیوۀ کار را بازگو می‌کند. گفتار نخست مقدمۀ آن بررسی فعل‌های فارسی میانۀ زردشتی را از نظر ساختاری و دستوری (صرفی ـ نحوی) دربر می‌گیرد. طرح کلی فعل در زبان فارسی میانۀ زردشتی و انواع زمان‌ها و ساختار و کاربرد آنها با یک یا دو مثال به صورت مختصر ارائه می‌گردد. کتاب‌ها و مقاله‌های معتبری که در این زمینه نوشته شده و در دسترس نگارنده بوده، اساس قرار گرفته است. به ویژه ساختار اصلی این بخش (بخش یک) بر پایۀ کتاب «دستور تاریخی زبان فارسی» محسن ابوالقاسمی پایه‌گذاری شده است. افزون بر آن در بخش دیگر مقدمه (گفتار دو) برخی تحولات و دگرگونی‌های آوایی آواهای زبان فارسی میانه بر اساس فعل‌های بررسی شده در این اثر از زبان‌های هندواروپایی تا فارسی دری به صورت گذرا یادآوری شده‌اند.

پیکرۀ اصلی کتاب فعل‌های (= مصدرهای) فارسی میانۀ زردشتی را بر اساس ترتیب حروف لاتین از A تا Z به صورت واژه‌نامه شامل می‌شود. نظم و ترتیب مداخل به این قرار است:

1. در بخش مداخل، مصدر و مادۀ مضارع به صورت آوانویسی و حرف‌نویسی همراه با معناهای متعارف آمده است. پس از آن یک مثال برای فعل ماضی و یک مثال برای فعل مضارع زبان پهلوی به صورت آوانویسی با ذکر مرجع همراه با ترجمه به فارسی آورده شده است. آوانویسی بر اساس شیوۀ معروف مکنزی صورت گرفته است. در ترجمه بیشتر نحو جملۀ پهلوی مدنظر بوده است نه روانی و سلاست آن.

2. در بخش ریشه‌شناختی، مادۀ ماضی و صورت فرضی ایرانی باستان آن، همچنین مادۀ مضارع و صورت فرضی ایرانی باستان آن ذکر می‌شود و برخی دگرگونی آوایی آنها به صورت گذرا یادآوری می‌شود.

3. ریشۀ ایرانی باستان فعل‌ها و صورت فرضی آن ریشه‌ها در زبان هندواروپایی و در برخی موارد یک یا دو نمونه معادل از زبان‌های اروپایی ذکر می‌شوند و در کنار آن ریشۀ زبان سنسکریت و یک نمونه فعل مضارع با معنی مصدری در آن زبان نیز آورده می‌شود. سپس به تناسب اشتقاق، ریشۀ فارسی باستان، اوستایی و ذکر مادۀ مضارع یا برخی ماده‌های دیگر، صفت مفعولی و فاعلی در زبان‌های فارسی باستان و اوستایی صورت می‌گیرد. در این قسمت نخست ریشۀ پذیرفته شده مطرح می‌شود، اما در صورت وجود اختلاف در ریشۀ فعل‌ها، با ذکر مآخذ در ذیل نظریۀ پذیرفته شده، به صورت گذرا به آنها اشاره شده است.

4. معادل فعل‌های فارسی میانۀ زردشتی در زبان‌های ایرانی میانۀ غربی، یعنی در پهلوی اشکانی (پارتی) و فارسی میانۀ مانوی (ترفانی) و در برخی موارد صورت کتیبه‌ای فارسی میانه و پهلوی اشکانی فعل‌ها، به صورت مادۀ مضارع و مادۀ ماضی (صفت مفعولی) و برخی مشتقات آنها ذکر می‌گردد. از خود فارسی میانۀ زردشتی نیز برخی مشتقات فعل موردنظر (مدخل) آورده می‌شود.

5. معادل فعل‌های فارسی میانۀ زردشتی در زبان‌های ایرانی میانۀ شرقی، یعنی در زبان‌های سکایی، سغدی (بودایی، مانوی، مسیحی، غیردینی) خوارزمی و بلخی به صورت مادۀ مضارع و مادۀ ماضی یا برخی نمونه‌های دیگر آورده شده‌اند.

6. در پایان نیز فعل‌های فارسی میانۀ زردشتی که به فارسی (دری) به صورت مصدر، مادۀ ماضی و مادۀ مضارع و در برخی موارد، نمونه‌ها و مشتقات دیگر، اغلب اسم مصدر، صفت فاعلی، مفعولی و ... رسیده‌اند، ذکر شده‌اند. در کنار آن معادل‌های برخی زبان‌ها و گویش‌های نو مثل آسی، پشتو، بلوچی و کردی آورده شده است.

بخش پایانی کتاب را فهرست واژگان فارسی و کتابنامه (فهرست منابع و مآخذ فارسی و خارجی) دربر می‌گیرد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

گفتار یک: ساختار فعل‌های زبان پهلوی

گفتار دو: آواشناسی فعل‌های زبان پهلوی