معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

موضوع این کتاب «توصیف فرایندهای طبیعی واژه‌سازی در زبان فارسی» است. این کتاب بر آن است تا خطوط کلی واژه‌سازی طبیعی زبان فارسی را از دیدگاهی علمی مورد مطالعه قرار دهد و از طریق تحلیل داده‌ها، به فرایندها و قواعد حاکم بر ساخت کلمات ترکیبیِ فارسی بپردازد و در این میان برخی از مسائل واجی، نحوی و معنایی واژه‌سازیِ فارسی را مورد بحث قرار دهد.

این بررسی به طور خاص به فرایندهای عمدۀ واژه‌سازی در انواع دستوری اسم، صفت و قید می‌پردازد؛ کلیشه‌های نحوی (اصطلاحات و تعبیرات)، افعال پیشوندی و مرکب و نیز حروف مرکب در این تحلیل وارد نمی‌شوند. تمایز عمدۀ این دو گروه از کلمات در آن است که:

 الف) قواعد حاکم بر ساخت اسم‌ها، صفت‌ها و قیدها عمدتاً با قواعد حاکم بر ساخت‌های نحوی متفاوت است، به طوری که در این موارد می‌توان از ساخت‌ها و قواعدی صحبت کرد که نسبت به ساخت‌های نحوی، «طبیعت متفاوتی» دارند و همین «طبیعت متفاوت» است که ما را به اختصاص بخشی مستقل برای واژه‌سازی، جدا از بخش نحو، در مدل دستوری خود سوق می‌دهد.

ب) قواعد حاکم بر ساخت اصطلاحات، افعال پیشوندی و مرکب و نیز حروف مرکب عمدتاً از سنخ قواعد نحوی است و بنابراین با قواعد انواع دستوریِ پیش‌گفته متفاوت است. مثلاً رابطۀ میان فرا و رفتن در فرارفتن یا حرف و زدن در حرف زدن، رابطه‌ای است که به ترتیب میان وابسته‌های قیدی و مفعولی با فعل برقرار می‌شود؛ به طوری که این وابسته‌ها همچون هر واحد نحوی مستقل دیگری، خود قابل بسط نیز هستند: فراتر رفتن، حرفی زدن. این حکم در مورد حروف مرکب نیز صادق است: حرف اضافۀ به‌سوی می‌تواند به صورت‌های به این سوی یا به آن سوی به کار رود.

هدف نویسنده در این کتاب کشف و توصیف علمی قواعد و اصول حاکم بر واژه‌سازی فارسی است، به دور از هرگونه انتخابی میان این قواعد بر حسب برخی اصول اجتماعی یا موازین زیبایی‌شناختی. غرض این است که نشان داده شود فارسی‌زبانان در محدودۀ مورد مطالعه، چگونه واژۀ تازه تولید می‌کنند یا چگونه واژه‌هایی را که می‌شنوند ـ به لحاظ ساخت ـ ادراک می‌کنند و قاعدۀ حاکم بر ساخت واژه‌ها چگونه شکل می‌گیرد. بنابراین روش کار در اینجا «توصیفی» است نه «تجویزی». در این کتاب گفته نمی‌شود واژۀ «باید» چگونه ساخته شود، بلکه فقط نشان داده می‌شود چه ساختی دارد. بدین ترتیب این روش با رهیافت‌های مبتنی بر برنامه‌ریزی زبانی نیز متفاوت است: برنامه‌ریزی زبانی دخالت عمدی و آگاهانه در مسیر عادی و طبیعی زبان است بر حسب اهدافی معین که جامعۀ زبانی خواهان دستیابی به آنها است.

فهرست مطالب کتاب:

بخش اول: مقدمه

بخش دوم: نظام زبان

بخش سوم: نظام واژه‌سازی

بخش چهارم: فرایندهای واژه‌سازی در فارسی