معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هجونامه قطعه‌ای است منسوب به فردوسی که می‌گویند در هجو سلطان محمود غزنوی سروده است. این بیت‌ها در مقدمۀ شاهنامه در شرح زندگانی فردوسی در بخش روابط شاعر با سطان محمود غزنوی یا در پایان شاهنامه درج شده است. تا آنجا که نگارنده دیده است، کمترین بیت‌های هجونامه 6 بیت در چهارمقالۀ نظامی عروضی و بیشترین آنها، 140 بیت در نسخۀ مجلس دیده می‌شوند. البته نظامی عروضی خاطرنشان می‌سازد که هجونامه 100 بیت داشته که جز شش بیت «مندرس گشت». اما ژول موهل به نسخه‌ای از شاهنامه استناد می‌کند که در آن هجونامه 160 بیت داشته است، ولی ترجمۀ فرانسوی هجونامه‌ای که او در دیباچۀ خود بر تصحیح شاهنامه آورده است، 91 بیت دارد. در مقدمۀ کهن‌ترین نسخۀ شاهنامه که هجونامه را نیز در خود دارد، یعنی استانبول 731 قمری هجونامه مشتمل است بر 25 بیت، اما عبدالرحمن بخارایی مشفقی، شاعر قرن دهم هجری که خود به هجویه‌سرایی علاقمند بوده است، آنجا که می‌خواهد هجوهای خود را توجیه کند، می‌نویسد: «فردوسی که مقدم احجاب سخن است در مذمّت بُخل سلطان محمود غزنوی سیصد بیت مثنوی دارد». ولی او فقط چهار بیت معروف هجونامه را آورده است. بنا بر پژوهش ما، شمار بیت‌های هجونامه در تحریرهای مختلف که در نسخه‌های گوناگون شاهنامه پراکنده‌اند، 247 بیت است.

بیت‌های هجونامه در گذشته چنان پرآوازه بود که بنا بر گزارشی در نیمۀ اول قرن یازدهم هجری، خنیاگران آنها را در برخی دستگاه‌های موسیقی می‌خواندند. برخی پژوهندگان هجونامه را سرودۀ فردوسی دانسته‌اند و برخی دیگر نه و برخی دیگر راهی میانه را رفته‌اند و بخش‌هایی از آن را سرودۀ فردوسی دانسته‌اند و بخش‌های دیگر را سرودۀ دیگران.

در این کتاب نخست به بررسی هجونامه در نسخه‌های گوناگون شاهنامه از کهن‌ترین نسخه‌ها تا نسخه‌های جدیدتر پرداخته شده که از آن میان 25 نسخۀ شاهنامه برگزیده و بر اساس آنها تحریرهای متفاوت هجونامه، هم به لحاظ زمانی و هم به لحاظ محتوایی ذیل سه تحریر طبقه‌بندی شده است (فصل دوم و سوم) و پس از آن بر اساس تحریرهای مختلف، بررسی تحلیلی هجونامه انجام شده است (فصل اول).

در فصل یکم، پس از معرفی هجونامه و پیشینۀ آن، نظریات پژوهندگان شاهنامه دربارۀ این قطعه عرضه شده و پس از آن بررسی انتقادی این نظریات آمده است. در پایان فصل به این دلایل نتیجه‌گیری شده که قطعۀ هجونامه نمی‌تواند سرودۀ فردوسی باشد، ولی در مباحث شاهنامه‌شناسی بسیار مهم است: بسامد بالای واژه‌های عربی در هجونامه؛ نبود پیوندهای اندام‌وار میان ابیات؛ اطناب؛ بیت‌های شاهنامه و منظومه‌های دیگر در هجونامه؛ نبود بیتی از هجونامه در منابع متقدم فارسی؛ نااستواری بسیاری از ابیات هجونامه.

فصل چهارم به یادداشت‌های اختصاص دارد که در آن دربارۀ بیشتر بیت‌های هجونامه بحث شده است. برخی بیت‌ها در صورت نیاز معنی و تفسیر شده و در مورد برخی بیت‌های دیگر که از شاهنامه یا منابع دیگر گرفته شده، جای آنها مشخص شده است. در مورد برخی دیگر از ابیات که از شاهنامه یا منابع دیگر گرفته نشده، نشان داده شده که بنا بر کدام دلایل و شواهدی سست یا نااستوارند. سرانجام در پیوست کتاب، «بیت‌یاب هجونامه» جای دارد که در آن همۀ بیت‌های این قطعه در تحریرهای مختلف یا منابع دیگر به ترتیب حروف الفبا مرتب شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سرسخن

پیش‌گفتار

فصل یکم: بررسی تحلیلی

الف) هجونامه چیست؟

ب) پژوهش‌های پیشین

ج) گزارش‌های منابع

د) ارزیابی گزارش‌ها

هـ) بررسی اصالت هجونامه

و) نتیجه‌گیری در باب اصالت هجونامه

فصل دوم: نسخه‌ها و روش تصحیح متن هجونامه

الف) معرفی نسخه‌های هجونامه

ب) روش تصحیح متن

فصل سوم: تحریرهای هجونامه

الف) بیت‌های هجونامه در چهارمقالۀ نظامی عروضی

ب) هجونامه، تحریر 1 (الف)، قرن هشتم هجری

ج) هجونامه، تحریر 1، (ب)، قرن نهم هجری

د) هجونامه، تحریر 2

هـ) هجونامه، تحریر 3

فصل چهارم: یادداشت‌های هجونامه

بیت‌یاب هجونامه

تصویر برخی از نسخه‌های هجونامه