معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مظفرالدین شاه در سوم فروردین سال 1232 در تهران به دنیا آمد. وی چهارمین فرزند ناصرالدین شاه و فرزند شکوه‌السلطنه بود؛ اما چون دو برادر بزرگ‌ترش در خردسالی درگذشتند و مادر برادر سوم یعنی مسعودمیرزا ظل‌السلطان از خانواده شاهی نبود، جانشینی را از آنِ خود کرد. چهارساله بود که به سوی رضاقلی‌خان هدایت به آذربایجان فرستاده شد و یک سال بعد به جانشینی رسید. مظفرالدین شاه پس از برگزیده شدن به جانشینی بر اساس رسوم قاجار، که از زمان فتحعلی‌شاه رایج بود، به تبریز پایتخت دوم ایران فرستاده شد. دورۀ جانشینی وی سه برابر دورۀ پادشاهی‌اش به درازا کشید. او پس از کشته‌شدن پدرش در سال 1275 خورشیدی، در سن 44 سالگی به سلطنت رسید.

مظفرالدین شاه برای سفر اول به اروپا در اواخر سال 1317 قمری و به بهانۀ تماشای نمایشگاه بین‌المللی Expositson و همین‌طور توصیۀ حکیم‌الملک دربارۀ تأثیر شگفت‌انگیز آب معدنی کنترکسویل یا کارلسباد و اینکه برای سلامت ذات ملوکانه دوای منحصر‌به‌فردی است، بار سفر بست و آمادۀ سفر به فرنگ شد. حرکت از تهران در روز 23 فروردین 1279 شمسی آغاز شده که در مجموه مدت هفت ماه و بیست روز به طول انجامیده است. برای تهیۀ پول این سفر امین‌الدوله به انگلیسی‌ها متوسل شد. آنها پیشنهاد کردند قرضی به مبلغ یک میلیون و دویست و پنجاه‌هزار لیر به بهرۀ صدی پنج به دولت ایران واگذار کنند و در مقابل کلیۀ مالیات‌ها و درآمد گمرکات جنوب را به مدت پنج سال در انحصار بگیرند. امین‌الدوله به دلیل شرایط سنگین و کم‌بودن مبلغ این قرض‌ها و تهدید روس‌ها از سمت خود استعفا داد. در این سفر فقط انگلیسی‌ها از موضوع استقراض ناراضی بودند و حاضر به پذیرایی رسمی نشدند و شاه هم به انگلستان نرفت.

امین السلطان روی کار آمد و از بانک استقراضی روس همان مبلغ را با صدی پنج در ازای عایدات گمرکات ایران ـ به استثنای بنادر خلیج فارس ـ را به گرو گرفت. در این سفر ظهیرالدوله وزیر تشریفات سلطنتی هم در رکاب بود.

علی‌خان ظهیرالدوله پسر محمدناصر سردار ایشیک آغاسی‌باشی و همسر فروغ‌الدوله در این مسافرت هم‌زمان با پادشاه اقدام به نگارش سفرنامۀ خود کرد که از بسیاری جهات مکمل سفرنامۀ مظفرالدین شاه است.

ظهیرالدوله مسیر دقیق اولین سفر مظفرالدین شاه به فرنگ را به این شرح اعلام می‌کند: طهران، شاه‌آباد، ینگی امام، قزوین، منجیل، رشت، انزلی، آستارا، لنکران، بادکوبه، تفلیس، اذن تالا، ایروان، جلفا، نخجوان، ولاد قفقاز، میسکایا، سلاویبانسک، وارژنا، ورشاوی، آلمان، سوئیس، فرانسه، پطرزبورغ، کلن، بلژیک، هلند، لاهه، اتریش، ماریم باد، وینه، بوداپست، سروستان، استانبول، بلغارستان، سروستان، بوداپست، اتریش، روسیه، دالاچیکی، بیزولا، والکین سوا، رستف، اشلانست، بادکوبه، انزلی، رشت، رستم‌آباد، پاچنار، تهران.

در این سفر مظفرالدین شاه به اروپا، میرزا علی‌اصغر خان اتابک امین‌السلطان را معین کرد. ولی برای سیدحسین بصیرالسلطنه (بحرینی) دعوت‌نامه نداد و حاضر شد چهار هزار تومان به او بدهد که وی به سفر اروپا نیاید.

این کتاب باب‌بندی و فصل‌بندى ندارد و تنها بر اساس نام شهرهایى که مؤلف طى سفر هفت ماه و بیست روزه خود بدان‏ها وارد شده تنظیم گردیده است. این سفرنامه، گزارش روزانه سفر مؤلف به همراه مظفرالدین شاه و هیئت همراه به کشورهاى روسیه، فرانسه، اطریش، مجارستان، صربستان، عثمانى، آلمان، بلژیک و بلغارستان است. مؤلف در این کتاب به ذکر ویژگى‏هایى جغرافیایى هر شهر و نیز فاصله شهرها با یکدیگر پرداخته و به توصیف وضعیت داخلى شهرها و ابنیه‌اى که در آنها ساخته شده نیز مى‏پردازد و وقایع و رخدادهاى سفر را به شیرینى ترسیم مى‏کند.

خود مظفرالدین شاه هم در این سفر سفرنامه‏اى تنظیم کرده، اما سفرنامه ظهیرالدوله بسى مفیدتر از سفرنامه شاه است؛ زیرا شاه به خاطر مقام پادشاهى نمى‌توانسته آزادانه هر چه را مى‏خواهد بنویسد؛ اما ظهیرالدوله چنین مانعى نداشته و هر چه دلش مى‏خواسته آزادانه نگاشته و ما را بر بسیارى از اسرار درون پرده آگاه ساخته است. وى در نگارش حقایق بى‌پروایى خاصى از خود بروز داده است.