معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هم‌زمان با برخاستن صفویان (906 ق) غزل فارسی از سنت آسمانی و عرفانی خود برید و به‌سادگی گرایید و با زبانی عینی و ساده، خالی از بازی‌های صناعی و خیالی به گزارش عواطف صریح عاشق و معشوق و جزئیات رفتارها و احوال آنها متمایل شد. این سبک واقع‌گرا در یک دورۀ یکصدساله در سراسر ایران مرکزی رواج یافت و به سوی شرق تا ماوراءالنهر و شبه قارۀ هند و به جانب غرب تا آذربایجان و آسیای صغیر رفت و در همان زمان به طرز وقوع مشهور شد. عواطف شاعران وقوع محدود به عشق زمینی و معشوق مذکر بود و در ستایش تماشای صورت زیبا و کَشَندِ نگاه معشوق دیوان‌ها سرودند. در این کتاب به این مکتب و سبک شعر و تحولات آن پرداخته شده است.

این کتاب در یازده فصل نوشته شده است:

فصل نخست طرح مسئله می‌کند و روش پژوهش را گزارش می‌دهد و به ارزیابی پژوهش‌های پیشین و سنجش منابع تحقیق می‌پردازد. فصل دوم خواننده را به گذشتۀ تاریخی می‌برد تا با زمینه‌های سیاسی و اجتماعی شکل‌گیری یک مکتب ادبی در قلمرو زبان فارسی قرن دهم آشنا کند. فصل سوم دربردارندۀ گزارشی است از وضعیت غزل فارسی پیش از وقوع و چشم‌اندازی از سبک‌های شعر فارسی هم‌زمان با وقوع.

مقصود اصلی این کتاب (مبانی زیباشناختی مکتب وقوع) در فصل 4 آمده است. فصل‌های 5، 6 ، 7 تفصیل اصل ششم مکتب وقوع (عشق به جمال بشری) است. این تفصیل نشان می‌دهد که ممیزۀ اصلی مکتب وقوع، عشق به جمال بشری و شیوۀ بیان و توصیف آن است. فصل 8 به طرز واسوخت تعلق دارد. طرز واسوخت، شاخه‌ای از مکتب وقوع است در طرد شیدایی و شیفتگی عشق، واسوخت همۀ ویژگی‌های شعر وقوعی را دارد الا عشق و شیفتگی. در یک کلام، واسوخت روگردانی است از معشوق.

فصل 9 مسئلۀ فرم در ادبیات وقوعی را بررسی کرده است. مشهور است که شعر وقوع فاقد فرم و صناعت است؛ اما سخن ادبی بدون فرم قابل تصور نیست حتی اگر ضد فرم هم باشد خود نوعی فرم است. آنچه در باب شکل در شعر وقوع در این کتاب آمده ناظر بر سه جنبۀ فرم است قالب یا فرم بیرونی، فرم درونی (انسجام) و ساخت‌های مجازی زبان.

در فصل دهم دیدگاه‌های انتقادی نویسنده دربارۀ مکتب وقوع مطرح شده است. در این فصل توجه روی غیبت‌ها بوده است؛ اینکه چه چیزهایی در ادبیات پیش از وقوع هست ولی در مکتب وقوع نیست؛ شاعران قرن دهم بر اساس معیارهایی از همان روزگار رده‌بندی و ارزیابی شده‌اند. آخرین بخش کتاب، گزیدۀ هزار بیت وقوعی با چند غزل و ترکیب‌بند واسوخت است. ابیات گزیده با عنوان‌هایی نزدیک به مطالب کتاب رده‌بندی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سپاسگزاری

راهنمای استفاده از کتاب

1. مقدمه: مسئله، روش و منابع

1- 1. مسئلۀ شعر وقوع

1-2. ارزیابی و نقد وقوعی‌پژوهی

1-3. روش پژوهش در این کتاب

1-4. منبع‌شناسی‌ پژوهش

2. قرن دهم از چشم‌انداز سیاسی و اجتماعی

2-1. قدرت‌های سیاسی سدۀ دهم در قلمرو زبان فارسی

2-2. جغرافیای فرهنگی ایران در سدۀ دهم

2-3. مهاجرت ادبی در روزگار وقوعیان

2-4. سال‌شمار‌ رخدادهای مهم سیاسی، دینی، فرهنگی و ادبی قرن دهم

3. به سوی طرز تازه

3-1. چیستی طرز تازه

3-2. سدۀ نهم: شعر فارسی پیش از طرز تازه

3-3. سدۀ دهم: پیدایی سبک‌های گونا‌گون

3-4. رده‌بندی نهاوندی از سبک‌های شعر قرن دهم

3-5. نقد اصطلاح طرز تازه

دست‌آورد فصل سوم

4. زیبایی‌شناسی و تبارشناسی وقوع

4-1. وقوع‌گویی چیست؟

4-2. مبانی زیبایی‌شناختی وقوعیان

4-3. تبار اصطلاح وقوع

4-4. آغازگر وقوع‌سُرایی کیست؟

4-5. گسترش وقوع‌سرایی در قرن دهم

4-6.سرآمدانِ وقوع‌سرایی

4-7. ردپای سعدی و امیر خسرو در دوران وقوع

4-8. تردید در شعربودن سخن وقوعی

4-9. تفاوت وقوع‌سُرایی با رئالیسم داستانی

4-10. دلایل افول وقوع‌سرایی در پایان قرن دهم

4-11. بازگشت به طرز وقوع در روزگار قاجار

دست‌آورد فصل چهارم

5. عشق بشری، جوهرۀ غزل وقوعی

5-1. عشق به انسان و دیگر هیچ

5-2. اصول مهروَرزی وقوعیان

5-3. لذتهای عاشقان وقوعی

دست‌آورد فصل پنجم

6. بازیگرانِ عشق وقوعی

6-1. شخصیت عاشق و حالات وی

6-2. معشوق و حالات وی

دست‌آورد فصل ششم

7. ضیافت عشق در بزم‌های مهروَرزی

7-1. بزم‌های مهروَرزی در قرن دهم

7-2. تصویری زنده‌ از مجلس بزم

دست‌آورد فصل هفتم

8. واسوخت و بیزاری از معشوق

8-1. دربارۀ واسوخت چه گفته‌اند؟

8-2. واسوخت چیست؟

8-3. گونه‌شناسی غزل واسوخت

8-4. مُبدع واسوخت کیست؟

8-5. واسوخت‌سرایی تا یک قرن بعد

8-6. ادامۀ واسوخت در ادبیات معاصر اردو

دست‌آورد فصل هشتم

9. شکل شعر در مکتب وقوع

9-1. سه جنبۀ فرم در ادبیات وقوعی

9-2. ترجیح حسب حال بر صناعتِ مضمون

9-3. بلاغتِ صدق

9-4. تصویر زبانی واقعیت: بازنُمایی حالِ واقع

9-5. تصویر واقعیت در نگاره‌های وقوعی قرن دهم

دست‌آورد فصل نهم

10. خوانش انتقادی مکتب وقوع‌

10-1. کتمان فردیت شاعر در مکتب وقوع

10-2. غیاب هویت فرهنگی در مکتب وقوع

10-3. وقوعیان به مثابه یک قشر اجتماعی

10-4. خلاقیت در چرخۀ گفتمان غالب

10-5. پژواک‌های سبکی: سبک و پادسبک

10-6. وقوع‌گویی: سبک، گفتمان یا مکتب؟

10-7. گفتمان واقع‌گرا در هنر قرن دهم

10-8. رتبه‌بندی شاعران سدۀ دهم

11. گزیدۀ هزار بیت وقوعی

11-1. گزارش راست و ساده از رفتارها

11-2. در اوصاف عشق وقوعی

11-3. عشق پنهان

11-4. دیدارها و نگاه‌ها

11-5. شخصیت معشوق

11-6. حالات و رفتارهای معشوق

11-7. حالات و رفتارهای عاشق

11-8. ذوق‌ها و لذت‌های وقوعیان

11-9. بزم وقوعی: آداب مجلس

11-10. عشق، حیا و شرم

11-11. نگرانی از حرف مردم

11-12. تن و عشق

11-13. امیرانِ زبون در شعر و عشق

گزیدۀ شعر واسوخت

کتاب‌نامه