معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عالم خیال، گشوده عالمی است که هنرمندان فراخور توان خود در آن عرصه دانه برمی‌چینند و هنرمندی چون مولوی شاهباز گسترده بال این میدان است. مثنوی او مشحون از تصاویر است؛ مولوی از حقیرترین و آشناترین امور، نفیس‌ترین و ناشنیده‌ترین درس‌ها را عرضه می‌دارد و با شهود عارفانه خویش از جهان ملال‌آور و پر تشابه و تکرار، جهانی پُر از گنجهای بکر معنوی خلق می‌کند. پرداختن به شیوه بیان مولوی و بررسی مثنوی از منظر مؤلفه‌های سینمایی هر چند نه درخور این گنجینه معنوی است، ولی راه بدیعی است که ما را به ظرایف و زوایای مکنون آن حداقل در سطحی دست یافتنی، نزدیک می‌کند، از همین روی در این پژوهش تلاش شده است تا مثنوی با تعابیر و تعاریف آشنای هنر سینما که قرابت زیادی با شیوه روایت مولوی دارد، مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

با توجه به امکانات، تمهیدات و شیوه بیان تصویری در القای مفاهیم و اندیشه فیلمساز، مثنوی سرشار از شگردهای مشابه سینماست. مولوی از تمام ظرفیت‌های زبانی در شعر استفاده کرده است، ولی برای بیان اندیشه‌هایی که سر به طاق آسمان می‌سایند، واژه‌ها در کسوت انبوهی از صنایع و آرایه‌ها چندان به کار نمی‌آیند. تمثیل و استعاره، مجاز و کنایه همه تنها بخش کوچکی از پیکره مثنوی را تشکیل می‌دهند. مولوی از همان آغازین ابیات مثنوی شیوه بیان تصویری را برگزیده که قرابت تمام به زبان فیلم دارد؛ وی در عصر خویش گویا به شیوه بیان سینمایی اشراف داشته است؛ جای شگفتی است که در طول چندین سال پس از ظهور سینما، فیلمساز توانست به این زبان تصویری تکلم کند و پس از طی مراحل تکوین کم کم توانست آن را به هنر مطرح قرن تبدیل کند.

این پژوهش به بررسی شیوه بیان تصویری مولوی با استفاده از تعابیر و شیوه تصویر‌سازی سینما پرداخته است، بطوری که شایسته است این اثر را پژوهشی که سینما را به روایت مولوی بازگو می‌کند، قلمداد کرد. بی‌شک مولوی در حیطه هنر یکی از بی‌بدیل‌ترین آثار ادبی را خلق کرده است، مثنوی معنوی او علاوه بر ویژگی‌های ژرف اخلاقی و عرفانی از لحاظ نمایشی، قصه‌پردازی، شخصیت‌سازی، صحنه‌آرایی، تصویرگری و مهارت در توصیف و تجسم بخشی دارای مرتبه ویژه‌ای نیز هست.

از میان همه این امتیازها، قابلیت‌ها و شیوه‌های تصویرسازی شگرف او از سواد بصری والای عارفی حکایت دارد که برای فهم و تحلیل دقیق آن باید به ابزار مألوف تصویرسازی در سینما متوسل شد؛ از مؤلفه‌هایی که در ایجاد یک اثر سینمایی دخیل‌اند، می‌توان از شیوه روایت، قاب‌بندی و ترکیب تصاویر، زاویه دید، صحنه و فضاسازی، شخصیت‌پردازی، تدوین، کارکرد صدا و گفتگو نام برد که در مورد مثنوی معنوی نیز با در نظر گرفتن شباهت‌ها و شیوه‌های بکار رفته، قابل طرح و بررسی است. از این روی این تحقیق تلاشی است برای گشودن منظری به دنیای خیال‌انگیز مثنوی که با شیوه بیان تصویری سینما روایت شده است. تطبیق تصاویر مثنوی با نما و شیوه بیان تصویری سینما روایت شده است. تطبیق تصاویر مثنوی با نما و شیوه ترکیب و تدوین آن، کاربرد نور، رنگ، صدا و توجه به دقایق رفتار و گفتار شخصیت‌ها از اصلی‌ترین مباحث کاربردی سینماست که در این پژوهش به آن پرداخته شده است.

مولانا برای ایجاد فضایی عینی در برابر منظر خیال مخاطبش همچون کار‌‌گردانی چیره‌دست، تواناست. ‌او برای تبیین ذهنی‌ترین مفاهیم انسانی به عینی‌ترین شیوه‌های مألوف و مطلوب مخاطبش نظر داشته است زبان تمثیلی او، نوع روایت، خلق شخصیت‌ها، گفتگوها، ایجاد موقعیت داستانی، صحنه‌آرایی و تنظیم عوامل تأثیرگذار در آن، همگی از ابزارهایی است که سینما نیز با آن معنا یافته است، به عبارتی مثنوی قابلیت‌های اثری سینمایی را در خود جا داده است.

با بررسی تصاویر شعری و مشخص شدن ویژگی تصویرسازی مولوی در مثنوی و شگردهایی که بیش از هر چیز به تصویرسازی سینمایی شباهت دارد، می‌توان به ذهنیت و تصورات فکری او تا حدودی دست پیدا کرد. این دستاورد در حوزۀ نقد کاربرد ویژه‌ای دارد و به نقّاد در دستیابی و یا حداقل نزدیک شدن به دیدگاه هنرمند از جهان پیرامونش کمک می‌کند. با پیش گرفتن روش تحلیل بصری و شیوۀ تقطیعِ فیلمنامه که اغلب توسط کارگردان صورت می‌گیرد، تا حدود زیادی می‌توان به ظرایف مثنوی در این زمینه دست پیدا کرد. در بررسی مثنوی با شیوۀ پیش گرفته شده می‌توان مؤلفه‌هایی چون نما و ترکیب عناصر مؤثر در صحنه یعنی صحنه‌پردازی، نورپردازی و کارکرد پُرتأثیر صدا در سینما را در مورد مثنوی نیز انطباق داد. شیوۀ ترکیب تصاویر در رشته‌ای از حکایات پیوسته و مکمل با روایتگری سینمایی بیشتر قرابت دارد تا شیوه‌های معمول در داستان‌گویی.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

پیشگفتار

مقدمه

بخش اوّل: تصویر و تمهیدهای سینمایی در مثنوی

فصل اوّل: نماهای سینمایی در مثنوی

گفتار اوّل: فاصله نما

گفتار دوم: زاویۀ دیدِ نما

گفتار سوم: نقطۀ دید نما

گفتار چهارم: تحرّک نما

گفتار پنجم: سرعت نما

گفتار ششم: طول نما

گفتار هفتم: تعداد شخصیت‌ها در نما

فصل دوّم: قاب‌بندی و ترکیب‌بندی سینمایی در مثنوی

گفتار هشتم: قاب‌بندی

گفتار نهم: ترکیب‌بندی

گفتار دهم: کاربرد رنگ در ترکیب تصاویر مثنوی

فصل سوّم: نورپردازی سینمایی در مثنوی

گفتار یازدهم: ویژگی‌های نور

گفتار دوازدهم: شیوه‌های فضاسازی با نور

فصل چهارم: صحنه‌پردازی و میزانسن در مثنوی

گفتار سیزدهم: کارکرد صحنه

گفتارچهاردهم: شیوۀ صحنه‌پردازی

گفتار پانزدهم: میزانسن

فصل پنجم: صدای سینمایی در مثنوی

گفتار شانزدهم: صدا و خاستگاه آن

گفتار هفدهم: کارکرد صدا

بخش دوّم: شیوه‌های تصویرسازی سینمایی در مثنوی

فصل ششم: شخصیت‌پردازی سینمایی در مثنوی

گفتار هجدهم: شیوه‌های شخصیّت‌پردازی

گفتار نوزدهم: نقش گفتگو در شخصیت‌پردازی

گفتار بیستم: اعمال و رفتار شخصیت‌ها

گفتار بیست و یکم: دیگر عوامل مؤثر در شخصیت‌پردازی

فصل هفتم: تدوین سینمایی در مثنوی

گفتار بیست و دوم: تدوین و اجزای آن

گفتار بیست و سوم: انواع برش

گفتار بیست و چهارم: شیوه‌های تدوین

نتیجه

منابع و مأخذ (مرجع‌شناسی)