معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مطالعات زبان‌شناسی تاریخی را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: دسته اول تحقیقاتی را دربر می‌گیرد که جنبه توصیفی دارند و به مطالعه ماهیت تغییر و الگو‌های تغییر زبانی می‌پردازند و دسته دوم شامل تحقیقاتی می‌شود که به تبیین علل تغییرات اختصاص دارد. حجم مطالعات توصیفی بسیار بیشتر از مطالعات تبیینی است، اما این تفاوت نه به اهمیت بیشتر مطالعات توصیفی ربط دارد و نه به پایه‌ای‌تر بودن آنها. واقعیت این است که توصیف تغییرات و تبیین علل آنها اثر متقابل بر هم دارند و مستقل از هم نیستند. گاهی عدم آگاهی از دلایل تغییر منجر به عدم درک صحیح فرانید تغییر می‌شود. مطمئناً کسی که علل تغییرات را تصادف می‌داند. فرایندهای تغییر را نیز به صورت دیگری صورت‌بندی می‌کند. از طرف دیگر در بسیاری از مواقع، با شناخت درست پدیده تغییر می‌توان علل تغییر را شناسایی کرد. سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چرا علی‌رغم این همبستگی شدید، بسیاری ازاین تحقیقات به قدری با هم تفاوت دارند که ما قائل بر تقسیم دوگانه توصیفی و بنیینی می‌شویم؟ نگارنده بر این باور است که یکی از عوامل اساسی گریزان بودن زبان‌شناسان از تحقیقات تبیینی، پیچیده بودن این نوع مطالعات است. علل تغییرات زبانی می‌تواند بیرونی/ فرازبانی یا درون‌زبانی باشد، و یا ترکیبی از این دو. شناخت و شناسایی تمامی این عوامل پیچیده، بسیار مسکل است و راحت‌ترین راه نادیده گرفتن آنها است! بعضی از زبان‌شناسان تاریخی تا حدی پیش رفته‌اند که اصلاً به کلی منکر اهمیت مطالعات تبیینی شده‌اند و آن را به کناری نهاده‌اند، مثلاً لاس بر آن است که آنچه قابل پیش‌بینی نیست، قابل تبیین نیز نیست و چون به زعم او تغییرات زبانی قابل پیش‌بینی نیستند، بنابراین اصلاً شناسایی علل تغییر موجه نیست.

بسیاری از زبان‌شناسان این ادعا را قبول ندارند، زیرا حتی در علوم طبیعی نیز تبیین‌های  زیادی داریم، بدون اینکه بتوانیم با کمک آنها به پیش‌بینی دقیق دست بزنیم. مثلا می‌توان علل وقوع زلزله را شناسایی نمود، بدون اینکه زمان دقیق بروز زلزله را پیش‌بینی کرد.

با توجه به ملاحظات فوق، نگارنده این کتاب همواره بر این عقیده بوده است که تا جایی که امکان دارد و شواهد به ما اجازه می‌دهد، در مطالعات تاریخی باید علاوه بر توصیف، علل تغییرات زبانی را نیز بیان کرد. یکی از راه‌های بسیار مفید برای انجام این کار پیروی از یک چارچوب نظری مناسب است. یکی از نظریه‌هایی که تا حد زیادی کارایی خود را در مطالعات در زمانی ثابت نموده است، نظریه دستوری‌شدگی است، بنابراین در نگارش اکثرمقالات این کتاب از این نظریه پیروی شده است. در واقع، نظریه بنیاد بودن مشخصه بارزی است که متمایزکننده این کتاب از اکثر قریب به اتفاق کتاب‌ها و مقالات زبان‌شناسی تاریخی‌ای است که در مورد زبان‌فارسی به نگارش در آمده‌اند.

این کتاب دربردارندۀ بیست مقاله است که تمام آنها قبلا در مجلات و مجموعه‌های گوناگون چاپ شده است. بسیاری از این مقاله‌ها، چه به لحاظ‌ صوری و چه به لحاظ مضمون مورد تجدید نظر قرار گرفته و به‌روز شده‌اند. هفده مقاله اول در مورد مسائل صرفی ـ نحوی و آوایی ـ واجی  فارسی است و سه مقاله دیگر به مطالب کلی‌تری مثل رابطه گویش‌شناسی و زبان‌شناسی تاریخی، گونه‌های فارسی ـ یهودی ایران و نیز تاریخچه فرهنگ‌نویسی عامیانه اختصاص دارد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

چگونگی شناسایی موارد بروز دستوری‌شدگی

کاربرد دستوری‌شدگی در تحلیل برخی تغییرات عام در فارسی نو

از واژه‌بست تا وند تصریفی: بررسی تحول تاریخی بعضی از واژه‌بست‌های فارسی نو

دستورشدگی افعال حرکتی در زبان فارسی

بررسی کلمات ربط تقابلی فارسی و چگونگی تکوین آنها

افعال معین و نمایش نمود در زبان فارسی

تغییرات نقشی «بـ ـ» در فارسی نو از منظر دستوری‌شدگی

بررسی سیر تحول «می ـ» در فارسی نو

از واژه‌بست تا وند اشتقاقی

بررسی شیوه تکوین بعضی از ضمایر در فارسی نو

عوامل مؤثر در تعیین صورت نشانه مطابقه فعلی فارسی نو

دستوری‌شدگی و دستوری‌زدایی؛ فرایندهای مستقل و موازی

مقایسه دستوری‌شدگی و دستوری‌زدایی در زبان فارسی

امکانات تکریمی ارجاعی در فارسی نو

نقش باز تحلیل در تغییرات صرفی زبان فارسی

اهمیت یافته‌های گویش‌شناسی در مطالعات تاریخی

بررسی تأثیر زبان عربی بر نظام واجی زبان فارسی و گونه‌های آن

«یازگار» و «یادگار» و انشقاق اولیه

فارسی ـ یهودی

تاریخچه فرهنگ‌نویسی عامیانه فارسی

منابع